Markaziy bank pul-kredit siyosati mamlakatdagi makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlashga, moliya va tovarlar bozoridagi iqtisodiy holatga ta’sir etishga hamda provardida yalpi ichki mahsulot, inflyasiya darajasi va tashqi savdo operatsiyalariga ijobiy ta’sir qilish uchun olib boriladi.
Bu yo‘lda Markaziy banklar bir qancha oraliq maqsadlardan birini tanlab olishiga to‘g‘ri keladi. Bu oraliq maqsadlarni targetlash deb atashimiz hamda bularga foiz stavkasini targetlash, pul massasi o‘sishini targetlash, valyuta kursini targetlash hamda inflyasiyani targetlashni kiritishimiz mumkin. Foiz stavkasini targetlashdan XX asrning 50-60 yillarida bozor iqtisodiyotidagi davlatlar foydalangan bo‘lsa, pul massasining o‘sishini targetlashdan birinchilardan bo‘lib, Germaniya va AQSh davlatlari markaziy banklari o‘tgan asrning 70 yillarida foydalangan.
1971 yilda Bretton Vuds jahon valyuta tizimining bekor bo‘lishi fiksirlangan valyuta kursini saqlashning iloji qolmaganligi hamda mamlakatlarda milliy valyuta kursini tartibga solish kabi muammolarni vujudga keltirdi. Bu markaziy banklar oldiga yana bir murakkab masalani, ya’ni milliy valyuta almashinuv kursini tartibga solish masalasini paydo qildi. Buning natijasida rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari valyuta kursini targetlash kabi oraliq maqsadlarni ham yuritishga majbur bo‘ldi.
1990 yil birinchilardan bo‘lib, Yangi Zelandiya Markaziy banki to‘g‘ridan-to‘g‘ri inflyasiyani targetlashga o‘tgan bo‘lsa, o‘sha qisqa davrda ko‘pgina rivojlangan davlatlar markaziy banklari ham inflyasion tergetlash rejimiga o‘tishgan. Ammo biz kabi rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari mamlakatda narx darajasi bilan birga milliy valyuta almashinuv kursining barqarorligini ta’minlash ham muhim iqtisodiy vazifa sifatida qaralgan. Rivojlangan davlatlardan farqli ravishda xalqaro savdoni milliy valyutada olib borishning iloji yo‘qligi hamda mamlakatda valyuta zaxirasining bo‘lishligi kabi sabablar milliy valyuta kursining tebranishini e’tibordan qochirmaslikka to‘g‘ri keldi.
Bozor iqtisodiyotida milliy valyutaning katta inflyasiyaga uchramasligini ta’minlash, majoziy ma’noda “milliy valyutaning sog‘lomligini” ta’minlash Markaziy banklarning asosiy vazifasi hisoblanadi. Chunki har bir tovar ishlab chiqaruvchi o‘sha tovarning sifatiga javob berishi lozim. “Pul” ham bir tovar bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchi Markaziy bank hisoblanadi. Shunday ekan milliy valyuta barqarorligiga, mamlakatdagi narx darajasiga bevosita Markaziy bank javobgar hisoblanadi.
Hozirgi iqtisodiy sharoitlardan kelib chiqib, ko‘plab rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar tomonidan Markaziy bank pul-kredit siyosatida inflyasion targetlash rejimiga o‘tishga katta qiziqish bildirmoqda. Inflyasion targetlash rejimi bugungi kunda inflyasiyaga qarshi kurashishning eng optimal usullaridan biri sifatida qaralmoqda. Uning asosiy hususiyatlari quyidagilardir:
Inflyasion targetlash jarayoni bir qancha bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bular:
Inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichini e’lon qilish.
Inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichini e’lon qilish ko‘pchilik davlatlarda har xil yuz beradi. Xususan, Avstraliya, Shvetsiya, Finlyandiya Markaziy banklari xukumatdan mustaqil ravishda maqsadli inflyasiya ko‘rsatkichini e’lon qilsa, qolgan ko‘pchilik davlatlarda, jumladan Kanada, Yangi Zelandiya va boshqa ko‘plab davlatlarda Markaziy banklar xukumat bilan kelishgan holda mazkur ko‘rsatkichni e’lon qiladi.
Inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichilarini aniqlash.
Markaziy banklar pul-kredit siyosatining oraliq maqsadlari bo‘lgan kelajakda inflyasiya darajasining prognozini uchta asosiy parametr bo‘yicha ishlab chiqishi lozim. Bular, inflyasion targetlash muddati, narx darajasi hamda inflyasion targetlash kengligidir (diapazoni).
Inflyasion targetlash muddati. Markaziy bank e’lon qilgan inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini qancha vaqt davomida saqsab turishligini bildiradi. Xozirda 24 oydan 36 oygacha bo‘lgan davrda ushbu maqsadli ko‘rsatkichni o‘zgartirmaslik eng maqbul holat hisoblanadi. Ammo ko‘pchilik davlatlar, shuningdek bizning mamlakatimizda ham odatda bir yil olinadi.
Turli indekslar orqali hisoblanadiga narx darajasi. Markaziy banklar odatda inflyasiya maqsadli ko‘rsatkichini aniqlashda iste’mol narxlar indeksidan foydalanadilar. Chunki bu narx indeksi hamma tushunishi qulay bo‘lgan indeksdir. Shuningdek, Markaziy banklar tuzatilgan indekslardan ham foydalanadilar. Ya’ni Markaziy banklar inflyasiyani hisoblash uchun kerak bo‘ladigan ko‘rsatkichlarning hammasini olmasdan, balki u ta’sir qilaolmaydigan tovarlar narxlari o‘zgarishini olmaydilar.
Inflyasion targetlash kengligidir (diapazoni). Shunday qilib, AQSh, Avstraliya, Finlyandiya davlatlari Markaziy banklar inflyasion targetlashda inflyasiyaning aniq bir darajasini belgilab olsa, Buyuk Britaniya, Kanada, Shvetsiya, Turkiya davlatlari Markaziy banklari inflyasiyaning quyi va yuqori chegaralari, aniqrog‘i inflyasion targetlash intervalini belgilasa, Shveysariya, Ispaniyava boshqa ko‘plab davlatlar markaziy banklari inflyasiyaning maqsadli ko‘rsatkichi sifatida uning yuqori chegarasini belgilab oladi.
Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda oxirgi 15 yil davomida inflyasiyaning yuqori darajasi kuzatilmadi. Ammo 2017 yildan iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, davlat xarajatlarining oshirilishi hamda almashinuv kursining erkinlashtirilishi natijasida vaqtinchalik iqtisodiyotda inflyasiyaga bosimning oshishiga olib kelindi. O‘zbekiston Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3272-sonli Qarori aynan ushbu inflyasiya darajasini pasaytirish hamda ko‘pgina rivojlangan davlatlar singani bizda ham Markaziy bank oldida bitta aniq maqsad qo‘yish uchun ya’ni inflyasion targetlashga o‘tish yo‘lini belgilab berdi.
Shu maqsad yo‘lida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki inflyasiya darajasini 2021 yilda 10 foizgacha pasaytirish hamda 2023 yilda 5 foiz darajadagi doimiy inflyasion maqsadni (target) o‘rnatish yo‘li bilan 2020 yilning 1 yanvaridan boshlab pul-kredit siyosati mexanizmlarini bosqichma-bosqich inflyasion targetlash rejimiga o‘tkazishni rejalashtirgan.
Inflyasiya darajasini yanada pasaytirish borasidagi chora-tadbirlarning amalga oshirilishi aholi turmush darajasini yaxshilash va barqaror iqtisodiy o‘sish uchun sharoitlar yaratishga qaratilgan iqtisodiy islohotlar samaradorligini ta’minlashning muhim omili hisoblanadi. Xususan, bu borada O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Raisi M.Nurmurodov “Pul-kredit siyosatining 2020-2022 yillarga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari hamda inflyasion targetlash rejimiga o‘tish masalalari”ga bag‘ishlangan matbuot anjumanidagi ma’ruzasida “...inflyasion targetlash rejimining samarali joriy etilishi iqtisodiyotda narxlar barqarorligiga va 2023 yilga qadar inflyasiyaning uzoq muddatli 5 foizlik maqsadli ko‘rsatkich atrofida bo‘lish imkonini beradi. Past darajadagi inflyasiya esa aholining turmush darajasini yaxshilash bilan birgalikda, iqtisodiyotda biznes va investitsion muhitni yaxshilaydi.” – deb ta’kidlagan.
Bizning fikrimizcha, u yoki bu davlatlar Markaziy banklarining inflyasion targetlashga o‘tishida quyidagi uchta shart bajarilishi maqsadga muvofiqdir:
Xalqaro tajriba bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit siyosatini yuritishning samarali usullaridan biri inflyasion targetlash rejimi ekanligini ko‘rsatmoqda, bunda pul-kredit bozoridagi Markaziy bankning faol ishtiroki, shuningdek, iqtisodiy rivojlanishning muntazam tahlili va davlat siyosati rejalarining keng yoritib borilishi inflyasiyaning miqdoriy maqsadlariga erishishni ta’minlaydi.
Nodir Jumayev, iqtisod fanlari doktori, professor
Akram Absalamov, mustaqil izlanuvchi
Izoh qoldirish