Коронавирус пандемияси туфайли юзага келган глобал иқтисодий таназзулга қарамасдан, Ўзбекистон 2020-йилда иқтисодий ўсишни намойиш этадиган Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги иккита давлатдан бири бўлиши прогноз қилинмоқда. Бу ҳақда Жаҳон банки минтақавий иқтисодий таҳлилининг бугун эълон қилинган нашрида айтилган.
Коронавирус (CОВИД-19) пандемияси Совет Иттифоқи парчаланишидан сўнг тикланган Ўзбекистон иқтисодиёти дуч келган энг оғир инқироз бўлди. Бу ҳолат мамлакат ялпи ички маҳсулотининг ўсишига салбий таъсир кўрсатди ва фуқароларнинг бандлиги, фаровонлиги ва даромадларининг пасайишига олиб келди.
2020-йилнинг биринчи ярмида ЯИМ ўсиши деярли нолга тенг бўлди, 2019-йилнинг биринчи ярмида эса бу кўрсаткич 5,8 фоизни ташкил этган эди. Шу даврда асосий капиталга инвестициялар 12,8 фоизга камайди. Ишсизлик даражаси 2020-йилнинг биринчи чорагидаги 9,4 фоиздан иккинчи чоракда 15 фоизгача кескин кўтарилди.
Олтин ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ва қишлоқ хўжалигидаги ўсиш саноат ва хизматлар соҳасидаги кескин пасайишни бартараф этишга ёрдам берди. Биринчи ярим йилликда пул ўтказмалари 19 фоизга камайганига қарамай, ижтимоий трансфертларнинг 17 фоизга кўпайиши ва 2020-йил февралидан энг кам иш ҳақининг 10 фоизга ўсиши хусусий истеъмолни сақлаб қолишга ёрдам берди.
Пул ўтказмаларининг қисқариши ва ташқи савдо дефицитининг кенгайиши тўлов баланси жорий ҳисобининг дефицитини 2020-йилнинг биринчи ярмида ЯИМнинг 7,7 фоизига етказди. Жаҳон таъминот занжиридаги узилишлар ва йирик маҳсулотлар нархларининг пасайиши туфайли шу даврда экспорт 22,6 фоизга камайди (табиий газ, металлар). Чет давлатларда олиб келинадиган машина, ускуналар ва ярим тайёр маҳсулотлар ҳажмининг кескин пасайиши туфайли импорт 15 фоизга камайди.
Давлат бюджетига тушумларнинг кам йиғилиши ва инқирозга қарши катта харажатлар 2020-йил биринчи ярмида бюджет камомади ЯИМнинг 5% гача ўсишига олиб келди. Ялпи ички маҳсулотнинг 2,5%и соғлиқни сақлаш соҳасига қўшимча харажатлар, кам таъминланганлар учун пул ўтказмаларининг кўпайтирилиши, жамоат ишларининг кенгайиши ва корхоналарни қўллаб-қувватлаш учун йўналтирилди. Олтин экспортининг кўпайиши натижасида тушумнинг кучли ўсишига қарамай, заиф иқтисодий шароитлар ва солиқларни кечиктириш натижасида ЯИМ улуши сифатида ҳисобланадиган давлат даромадларининг йилига икки фоизга пасайиши кузатилди.
Йиллик инфляция 2020-йил август ойида 11,6% гача пасайиб кетди, бу эса Ўзбекистон Марказий банкининг қайта молиялаш ставкасини 2020-йилда икки марта - апрелда 16% дан 15% гача, сентябрда эса 14% гача камайтиришга имкон берди. Корхоналар учун ажратилган инқирозга қарши кредитлар 2020-йил январ-август ойларида иқтисодиётни кредитлаш ҳажмининг 18 фоизга ошишига олиб келди.
“Пандемия натижасида юзага келган инқироз Ўзбекистон ялпи ички маҳсулотининг ўсишини 2020-йилда деярли тўхтатиб қўйди ва йигирма йилдан кўпроқ вақт ичида биринчи марта қашшоқлик даражасини оширди. Пандемиянинг иқтисодий, ижтимоий ва аҳоли соғлиғига таъсирини юмшатиш учун ҳукумат бир қатор инқирозга қарши чоралар кўрди. Мавжуд синовлар ва қийинчиликларга қарамай, иқтисодий ўсишнинг юқори суръатларига эришиш ва фуқароларнинг турмуш фаровонлигини ошириш мақсадида мамлакат раҳбарияти иқтисодиётнинг муҳим тармоқларида ислоҳотларни давом эттиришни қатъий ният қилганлигини тасдиқлади. Пандемия тугагандан сўнг, иқтисодий тикланишни таъминлаш ва уни янада барқарор ва инклюзив қилиш жуда муҳимдир”, - деди Марко Мантованелли, Жаҳон банкининг Ўзбекистондаги ваколатхонаси раҳбари.
Бозор ислоҳотлари иқтисодиётда ресурслардан янада самарали фойдаланиш ва хусусий секторни ривожлантириш учун рағбатлантиришни кучайтиргани сабабли Ўзбекистон иқтисодиёти бўйича прогнозлар ижобий бўлиб қолмоқда. 2020 йил учинчи чорагида карантиннинг бекор қилиниши, қишлоқ хўжалигида барқарор ишлаб чиқариш ва пул ўтказмаларининг қисман тикланиши 2020 йилнинг иккинчи ярмида биринчи ярим йилга нисбатан кучлироқ иқтисодий фаолликка олиб келади.
ЯИМнинг йиллик ўсиши бу йил 0,4% дан 0,8% гача, бўлиши кутилмоқда. Бу 2019 йилги кўрсаткич – 5,6% га нисбатан сезиларли даражада паст. Шу билан бирга, Ўзбекистон ва Тожикистон 2020 йилда ЯИМнинг ижобий ўсишини кутаётган Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги 23 давлат орасида ягона давлатларга айланишади (1-жадвал).
Мамлакат бўйлаб карантин қайта киритилмаса, 2021 йилда Ўзбекистон ЯИМ ўсиши 4,8% дан 5,0% гача бўлиши прогноз қилинмоқда.
(бозор нархларида ЯИМнинг реал ўсиши (%), агар бошқача кўрсатилмаган бўлса)
| 2020-йил июнь ойининг прогнозидаги ўзгаришлар. (фоиз пунктлари) | 2021-йилда иқтисодий ривожланишнинг салбий сценарийси
| |||||||
| 2017 | 2018 | 2019d | 2020p | 2021p | 2020p | 2021p | ||
| Албания | 3.8 | 4.3 | 2.2 | -8.4 | 5.0 | -3.4 | −3.8 | 3.0 |
| Aрманистон | 7.5 | 5.2 | 7.6 | -6.3 | 4.6 | -3.5 | -0.3 | 3.1 |
| Oзарбайжон | 0.2 | 1.5 | 2.2 | -4.2 | 1.9 | -1.6 | -0.3 | 1.1 |
| Беларус | 2.5 | 3.1 | 1.2 | -2.8 | -5.5 | 1.2 | -6.5 | -6.4 |
| Босния ва Герцегована | 3.2 | 3.7 | 2.6 | -3.2 | 3.0 | 0.0 | -0.4 | 1.5 |
| Болгария | 3.5 | 3.1 | 3.4 | -5.1 | 3.9 | 1.1 | -0.4 | 3.2 |
| Xoрватия | 3.1 | 2.7 | 2.9 | -8.1 | 5.9 | 1.2 | 0.5 | 5.4 |
| Гуржистон | 4.8 | 4.8 | 5.1 | -6.0 | 4.0 | -1.2 | 0.0 | 3.0 |
| Венгрия | 4.3 | 5.1 | 4.9 | -5.0 | 4.5 | 0.0 | 0.0 | 1.5 |
| Қозоғистон | 4.1 | 4.1 | 4.5 | -2.5 | 2.5 | 0.5 | 0.0 | 1.0 |
| Косова | 4.2 | 3.8 | 4.2 | -8.8 | 3.7 | -4.3 | -1.5 | 1.7 |
| Қирғизистон Республикаси | 4.7 | 3.8 | 4.5 | -5.5 | 4.8 | -1.5 | -0.8 | 3.0 |
| Молдова | 4.7 | 4.3 | 3.6 | -5.2 | 3.5 | -2.1 | -0.5 | 1.5 |
| Черногория | 4.7 | 5.1 | 3.6 | -12.4 | 6.9 | -6.8 | 2.1 | 4.8 |
| Шимолий Македония | 1.1 | 2.7 | 3.6 | -4.1 | 3.6 | -2.0 | -0.3 | 2.6 |
| Полша | 4.9 | 5.3 | 4.1 | -3.9 | 3.5 | 0.3 | 0.7 | 0.2 |
| Руминия | 7.1 | 4.4 | 4.1 | -5.7 | 4.9 | 0.0 | -0.5 | 4.7 |
| Россия Федерацияси | 1.1 | 2.5 | 1.3 | -5.0 | 2.8 | 1.0 | 0.1 | 1.0 |
| Сербия | 2.0 | 4.4 | 4.2 | -3.0 | 2.9 | -0.5 | -1.1 | 1.5 |
| Тожикистон | 7.6 | 7.3 | 7.5 | 1.6 | 3.7 | 3.6 | 0.0 | 1.6 |
| Туркия | 7.5 | 3.0 | 0.9 | -3.8 | 4.0 | 0.0 | -1.0 | 1.0 |
| Украина | 2.5 | 3.3 | 3.2 | -5.5 | 1.5 | -2.0 | -1.5 | 1.0 |
|
Ўзбекистон |
4.5 |
5.4 |
5.6 | 0.6 |
4.8 | -0.9 | -1.8 | 2.9 |
Манба: Жаҳон банки
D= даража; P = прогноз.
Ўрта муддатли истиқболда инфляция секинлашади, аммо нархларни янада ислоҳ қилиш натижасида юқори даражада сақланиб қолади. Пул ўтказмаларининг тикланиши ва савдо дефицитининг пасайиши туфайли тўлов балансининг жорий ҳисобот дефицити 2020 йилда ЯИМнинг 6% атрофида бўлиши кутилмоқда. Ўрта муддатли истиқболда у тахминан бир хил бўлиб қолади, чунки пандемия тугагандан сўнг машиналар, ускуналар ва ярим тайёр маҳсулотлар импортининг ўсиши тикланади. Ушбу дефицитни давлат қарзларини кўпайтириш ва чет эл инвестицияларининг босқичма-босқич кўпайиши ҳисобига молиялаштириш кутилмоқда.
2020 йилда ЯИМнинг 7,5% миқдорида прогноз қилинадиган давлат бюджети тақчиллиги инқирозга қарши харажатларни босқичма-босқич қисқартириш ва давлат бюджетига тушумларни кўпайтириш оқибатида 2021-2022 йилларда камаяди. Ўрта муддатли истиқболда давлат бюджети тақчиллигининг камайиши прогноз қилинмоқда.
2020 йилда ва кейинги ўрта муддатли истиқболда дефицит асосан ташқи қарзларни кўпайтириш ҳисобига молиялаштирилади. 2020 йилда ташқи давлат қарзи ЯИМнинг 34,7 фоизигача кўтарилиши тахмин қилинмоқда. Гарчи у 2017 йилдан бери ЯИМга нисбатан фоизда кўпайган бўлса-да, ўрта муддатли истиқболда барқарорлашиши кутилмоқда.
Ўзбекистоннинг ташқи давлат ва ҳукумат томонидан кафолатланган қарзлари Европа ва Марказий Осиё минтақасидаги бошқа 22 давлатга нисбатан мўътадил бўлиб қолмоқда. Таққослаш учун: 2020-йилда прогноз қилинган ташқи давлат қарзининг ЯИМга нисбати Қозоғистон учун - 26,6%, Қирғизистон Республикаси - 64,2%, Тожикистон - 51%, Aрманистон - 63,8%, Озарбайжон - 19,6%, Гуржистон - 60%, Россия - 20,5%, Украина - 62%, Беларус - 45,2% (2-жадвал).
Изоҳлар: ЯИМ ва харажатларнинг таркибий қисмлари, агар бошқача кўрсатилмаган бўлса, 2010-йилги бозор курслари бўйича нархларда ўлчанади. Жаҳон банкининг баҳолари янги маълумотлар ва ўзгарувчан шароитлар (дунёда) асосида тез-тез янгиланади. Шунинг учун, жадвалда келтирилган рақамлар, ҳатто мамлакатлар истиқболларини баҳолаш ҳар қандай вақтда фарқ қилмаса ҳам, Жаҳон банкининг бошқа ҳужжатларидаги кўрсаткичлардан фарқ қилиши мумкин. Қўшимча маълумот учун: www.worldbank.org/gep.
|
| ||||
| Tashqi davlat qarzi (YaIMga nisbatan foizda) |
| 2019d | 2020p | 2021p |
| Албания |
| 68.0 | 81.3 | 81.3 |
| Арманистон |
| 53.5 | 63.8 | 63.6 |
| Озарбайжон |
| 18.9 | 19.6 | 20.0 |
| Беларус |
| 38.4 | 45.2 | 49.9 |
| Босния ва Герцегована |
| 33.1 | 38.0 | 38.2 |
| Болгария |
| 20.4 | 27.7 | 30.7 |
| Xoрватия |
| 73.2 | 86.4 | 83.2 |
| Гуржистон |
| 41.1 | 60.0 | 58.0 |
| Венгрия |
| 19.8 | 26.6 | 29.2 |
| Қозоғистон |
| 17.0 | 22.6 | 27.5 |
| Косова |
| 54.1 | 64.2 | 64.6 |
| Қирғизистон Республикаси |
| 27.4 | 33.2 | 35.1 |
| Молдова |
| 77.2 | 92.9 | 94.3 |
| Черногория |
| 48.8 | 59.1 | 59.8 |
| Шимолий Македония |
| 46.0 | 54.4 | 56.0 |
| Полша |
| 37.6 | 45.1 | 47.7 |
| Руминия |
| 13.9 | 20.5 | 22.9 |
| Россия Федерацияси |
| 52.9 | 59.6 | 58.5 |
| Сербия |
| 45.2 | 51.0 | 49.2 |
| Тожикистон |
| 32.5 | 40.3 | 40.6 |
| Туркия |
| 50.4 | 62.0 | 58.9 |
|
Ўзбекистон |
|
29.3 |
34.7 |
38.3 |
Манба: Жаҳон банки
D= даража; P = прогноз.
Изоҳ қолдириш