Сўнгги йилларда Ўзбекистоннинг чарм ва пойабзал саноатида барқарор ўсиш суръатлари кузатилмоқда. Президентнинг февраль қабул қилинган "Чарм-пойабзал ва мўйначилик соҳаларини янада ривожлантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида"ги фармони соҳа ривожига қўшимча туртки бермоқда.
Чарм-пойабзал саноати Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг энг истиқболли йўналишларидан биридир. Сўнгги йилларда мазкур соҳани ривожлантиришга жиддий эътибор қаратилиб, ишлаб чиқарувчиларга солиқ имтиёзлари ва имтиёзлар берилди, хомашё базасини шакллантириш учун шарт-шароитлар яратилиб, экспорт фаолиятини кучайтириш учун кўмак берилди. Натижада, саноат 2017-2020 йилларда жадал ривожланди ва ҳатто пандемия даврида ҳам ўз салоҳиятини оширишда давом этиб, эришган мавқеини йўқотмади.
Саноат корхоналарининг кўп қисмини, шу жумладан энг йирикларини ўзида жамлаган "Ўзчармсаноат" уюшмаси маълумотларига кўра, 2017-2020 йилларда ишлаб чиқариш ҳар йили ўртача қарийб 19% га ошган. 4 йил давомида пойабзал ишлаб чиқариш 10,4 бараварга ўсди, 2016 йилда 10,2 миллион жуфтдан 2020 йилда 105,8 миллион жуфтгача. Шунингдек, 2020 йилда 1 460 млн. кв. м. чарм буюмлар ва чарм-атторлик маҳсулотлари 92,7 млрд. сўмга чиқарилди. Шуниси эътиборга лойиқки, иккинчи ва учинчи босқич териларини ишлаб чиқариш фаол ўсиб бормоқда, шу билан бирга охирги босқич кўринишидаги биринчи босқич териларининг ишлаб чиқарилиши 2018 йилдан кейин пасаймоқда. Бу маҳаллий чарм саноати тобора мураккаб маҳсулотларни ишлаб чиқаришга ўтаётганидан далолат беради, бу эса тайёр чарм маҳсулотлари ишлаб чиқарувчилари учун қўшимча имкониятлар яратмоқда.
Ўзбекистоннинг чарм-пойабзал саноати бизнес учун жозибадор бўлиб, буни сўнгги йилларда корхоналар сонининг кўпайиши ва инвестиция фаоллиги даражасининг ошиши тасдиқлайди. Шундай қилиб, агар 2016 йилда "Ўзчармсаноат" уюшмасидаги корхоналар сони 83 бирликни ташкил этган бўлса, 2020 йил охирига келиб 560 дан ортиқ бирликни ташкил этади. Шунингдек, ассоциация маълумотларига кўра, тўрт йил ичида соҳага жалб қилинган инвестициялар ҳажми 3,9 бараварга ошган. 2020 йилда пандемия туфайли юзага келган қийинчиликларга қарамай, тахминан 190 миллион доллар сарфланди, шу жумладан 60 миллион доллардан ортиқ хорижий тўғридан-тўғри инвестициялар жалб қилинди, бу 2016 йилга нисбатан 30 баравар кўпдир. Ушбу соҳанинг жадал ривожланишининг ички иқтисодиёт учун асосий натижаларидан бири сифатида соҳада иш билан банд бўлганлар сони 5,4 мартага - 2016 йилдаги 2,2 минг кишидан 2020 йилда 11,6 минг кишига ўсди.
Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, чарм-пойабзал саноати ички бозордан ташқарига чиқиб, хорижий мамлакатларга маҳаллий маҳсулотларни етказиб бериш имкониятига эга бўлган Ўзбекистон иқтисодиётини ривожлантиришнинг истиқболли тармоқларидан биридир. Мамлакат раҳбариятининг амалдаги сиёсатида юқори қўшимча қийматга эга тайёр маҳсулот экспортини кўпайтириш муҳим аҳамиятга эга. Чарм-пойабзал маҳсулотларининг умумий экспортида терининг экспорти устунлик қилишда давом этаётган бўлса-да, шу билан бирга, тайёр маҳсулотлар, айниқса, пойабзал экспорти бир неча бор ортиб бормоқда. Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг маълумотларига кўра, 2017-2020 йилларда пойабзал маҳсулотлари экспорти ҳажми 3 баравар ошди ва 37 миллион долларга етди.
Пандемияга қарамай, саноат 2020 йилда юқори қўшимча қийматга эга маҳсулотлар экспортини фаол равишда оширишда давом этди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитаси маълумотларига кўра, пойабзал экспорти йил давомида 17,1 фоизга ўсди. Қўшни мамлакатларда пойабзал экспортининг таъсирчан динамикаси қайд этилган. Масалан, Aфғонистонга экспорт 4 баробар, Тожикистонга - 3,4 баробар, Қозоғистонга - 2,2 баравар ошди. Бундан ташқари, яна, коронавирус билан боғлиқ барча чекловларга қарамай, экспорт географиясини кенгайтириш мумкин эди. Ҳозирги кунда маҳаллий пойабзал маҳсулотлари AҚШ, Латвия, Молдова, Бирлашган Aраб Aмирликлари, Кувайт, Сингапур каби 14 мамлакатга етказиб берилмоқда.
Шундай қилиб, сўнгги тўрт йил ичида чарм-пойабзал саноатининг ривожланиши уни ишлаб чиқариш ва экспорт қилишни ривожлантириш учун етарлича кучли салоҳият мавжудлигини исботлади. Президент Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидлашича, чарм-пойабзал саноатида бошқалар қатори миллий иқтисодиётни ҳаракатлантирувчи кучларидан бирига айланиш учун барча шароитлар мавжуд.
Соҳа муваффақиятли ва жадал ривожланаётган шароитда давлат томонидан қўллаб-қувватланадиган қўшимча чора-тадбирлар маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотишни ривожлантириш ҳамда кўпайтиришга янада катта туртки бериши мумкин. Ишлаб чиқарувчилар учун қўшимча имтиёзлар, ички ва ташқи бозорларда чарм-пойабзал маҳсулотларини сотиш ҳажмини оширишга ҳамда чарм-поябзал маҳсулотлари ишлаб чиқаришда халқаро стандартларни жорий этишга қаратилган чора-тадбирлар жорий йилнинг февраль ойида ривожланиш суръатларини сақлаш ва тармоқ салоҳиятини янада очиб беришга кўмаклашиш мақсадида Президент қарори қабул қилинди.
Хусусан, мўйна хомашёси, материаллар ва тайёр чарм-мўйна буюмлар ишлаб чиқариш учун аксессуарлар импорти учун божхона тўловларининг нол ставкаси белгиланади. Нолинчи ставка 2023 йил 1январгача амал қилади. Бундан ташқари, ишлаб чиқарувчиларга замонавий янги техника ва технологияларни сотиб олиш учун имтиёзли кредит олиш имконияти берилди. Янги қўллаб-қувватлаш чоралари маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга ишлаб чиқариш харажатларини камайтиришга имкон беради, бу эса ўз навбатида ўз маҳсулотларининг ички ва ташқи бозорида рақобатбардошлигини оширади.
Қабул қилинган қарорнинг асосий жиҳатларидан бири ишлаб чиқарувчилар учун савдо ҳажмини ошириш ва маҳаллий товарларга бўлган талабни ошириш учун қўшимча имкониятлар яратишдир. Бу ерда сўнгги йилларда пойабзал экспорти ўсишининг таъсирчан динамикасига қарамасдан, маркетинг даражасининг пастлиги ва ички ва чет элдаги маҳаллий пойабзал брендларининг номаълумлиги асосий муаммолардан бири бўлиб қолмоқда. Сифати жиҳатидан чет эл пойабзалларидан кам бўлмаган маҳаллий пойабзалларни ички бозорда Туркия, Хитой ва бошқа мамлакатларда ишлаб чиқарилганидек сотиш ҳолатлари мавжуд.
Маҳаллий брендларни қўллаб-қувватлаш ва экспорт ҳажмини ошириш, Ўзбекистоннинг ички ва ташқи истеъмолчиларининг пояфзалларига эътиборни жалб қилиш мақсадида республиканинг барча ҳудудларида, шунингдек, хорижий мамлакатларда маҳаллий ишлаб чиқарувчиларнинг чарм маҳсулотлари савдосига ихтисослашган Мультибранд дўконлари ва уларнинг электрон савдо майдончалари яратилади. Дўконлар чарм-пойабзал саноатини қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш жамғармаси маблағлари ҳисобидан яратилади. Дўконлар маҳаллий пойазал маҳсулотларини оммалаштиришга ёрдам бериши кутилмоқда. Ва уларнинг электрон версиялари қўшимча талабни яратади. Бундан ташқари, пандемия кийим-кечак ва пойабзал савдосининг электрон формат фойдасига ўзгаришини аниқ кўрсатиб берди.
Бундан ташқари, ташқи истеъмолчиларга экспериментал равишда маҳаллий тайёр маҳсулотларни (нафақат чарм ва пойабзал, балки тўқимачилик, электротехника ва бошқаларни) сотишни енгиллаштириш учун сегментлардан тайёр маҳсулот сотиш учун чакана савдо шохобчалари яратилади. чегара пунктлари қўшни давлатлар билан чегарага. Aйни пайтда бундай пунктлар Тошкент ва Сурхондарё вилоятларида яратилади. Aгар ушбу амалиёт муваффақиятли бўлиб чиқса, кейинчалик у республиканинг бошқа чегара пунктларига тарқалади.
Шундай қилиб, ўтган йиллар давомида чарм-пойабзал саноати анча мустаҳкамланиб, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар нисбатан рақобатбардош бўлиб, чарм-пойабзал ишлаб чиқариш соҳасида мамлакатнинг қиёсий устунлигини янада мустаҳкамлаш, уни технологик жиҳатдан такомиллаштириш, янги турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўзлаштириш учун зарур асос яратилди. Узоқ муддатда саноат жадал ривожланишни давом эттириши кутилмоқда. Хусусан, 2021 йилда "Ўзчармсаноат" уюшмаси томонидан 115 млн. жуфт пойабзал ишлаб чиқариш, 102 млрд. сўмга чарм маҳсулотлари, 1,6 млрд. кв. кв. дм гача чарм маҳсулотлари ишлаб чиқариш режалаштирилмоқда. Ўрта муддатли даврда тасдиқланган прогноз кўрсаткичларига мувофиқ, 2025 томонидан саноат ишлаб чиқариш ҳажмини 2,3 миллиард долларга оширади ва экспортни 1,5 миллиард долларга етказади.
Мамлакат/тармоқ
Руслан Абатуров, Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази
«Экономическое обозрение» журнали №2 (252) 2021
Изоҳ қолдириш