So‘nggi yillarda O‘zbekistonning charm va poyabzal sanoatida barqaror o‘sish sur’atlari kuzatilmoqda. Prezidentning fevral qabul qilingan "Charm-poyabzal va mo‘ynachilik sohalarini yanada rivojlantirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida"gi farmoni soha rivojiga qo‘shimcha turtki bermoqda.
Charm-poyabzal sanoati O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning eng istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir. So‘nggi yillarda mazkur sohani rivojlantirishga jiddiy e’tibor qaratilib, ishlab chiqaruvchilarga soliq imtiyozlari va imtiyozlar berildi, xomashyo bazasini shakllantirish uchun shart-sharoitlar yaratilib, eksport faoliyatini kuchaytirish uchun ko‘mak berildi. Natijada, sanoat 2017-2020 yillarda jadal rivojlandi va hatto pandemiya davrida ham o‘z salohiyatini oshirishda davom etib, erishgan mavqeini yo‘qotmadi.
Sanoat korxonalarining ko‘p qismini, shu jumladan eng yiriklarini o‘zida jamlagan "O‘zcharmsanoat" uyushmasi ma’lumotlariga ko‘ra, 2017-2020 yillarda ishlab chiqarish har yili o‘rtacha qariyb 19% ga oshgan. 4 yil davomida poyabzal ishlab chiqarish 10,4 baravarga o‘sdi, 2016 yilda 10,2 million juftdan 2020 yilda 105,8 million juftgacha. Shuningdek, 2020 yilda 1 460 mln. kv. m. charm buyumlar va charm-attorlik mahsulotlari 92,7 mlrd. so‘mga chiqarildi. Shunisi e’tiborga loyiqki, ikkinchi va uchinchi bosqich terilarini ishlab chiqarish faol o‘sib bormoqda, shu bilan birga oxirgi bosqich ko‘rinishidagi birinchi bosqich terilarining ishlab chiqarilishi 2018 yildan keyin pasaymoqda. Bu mahalliy charm sanoati tobora murakkab mahsulotlarni ishlab chiqarishga o‘tayotganidan dalolat beradi, bu esa tayyor charm mahsulotlari ishlab chiqaruvchilari uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratmoqda.
O‘zbekistonning charm-poyabzal sanoati biznes uchun jozibador bo‘lib, buni so‘nggi yillarda korxonalar sonining ko‘payishi va investitsiya faolligi darajasining oshishi tasdiqlaydi. Shunday qilib, agar 2016 yilda "O‘zcharmsanoat" uyushmasidagi korxonalar soni 83 birlikni tashkil etgan bo‘lsa, 2020 yil oxiriga kelib 560 dan ortiq birlikni tashkil etadi. Shuningdek, assotsiatsiya ma’lumotlariga ko‘ra, to‘rt yil ichida sohaga jalb qilingan investitsiyalar hajmi 3,9 baravarga oshgan. 2020 yilda pandemiya tufayli yuzaga kelgan qiyinchiliklarga qaramay, taxminan 190 million dollar sarflandi, shu jumladan 60 million dollardan ortiq xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar jalb qilindi, bu 2016 yilga nisbatan 30 baravar ko‘pdir. Ushbu sohaning jadal rivojlanishining ichki iqtisodiyot uchun asosiy natijalaridan biri sifatida sohada ish bilan band bo‘lganlar soni 5,4 martaga - 2016 yildagi 2,2 ming kishidan 2020 yilda 11,6 ming kishiga o‘sdi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, charm-poyabzal sanoati ichki bozordan tashqariga chiqib, xorijiy mamlakatlarga mahalliy mahsulotlarni yetkazib berish imkoniyatiga ega bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirishning istiqbolli tarmoqlaridan biridir. Mamlakat rahbariyatining amaldagi siyosatida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega tayyor mahsulot eksportini ko‘paytirish muhim ahamiyatga ega. Charm-poyabzal mahsulotlarining umumiy eksportida terining eksporti ustunlik qilishda davom etayotgan bo‘lsa-da, shu bilan birga, tayyor mahsulotlar, ayniqsa, poyabzal eksporti bir necha bor ortib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2017-2020 yillarda poyabzal mahsulotlari eksporti hajmi 3 baravar oshdi va 37 million dollarga yetdi.
Pandemiyaga qaramay, sanoat 2020 yilda yuqori qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar eksportini faol ravishda oshirishda davom etdi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, poyabzal eksporti yil davomida 17,1 foizga o‘sdi. Qo‘shni mamlakatlarda poyabzal eksportining ta’sirchan dinamikasi qayd etilgan. Masalan, Afg‘onistonga eksport 4 barobar, Tojikistonga - 3,4 barobar, Qozog‘istonga - 2,2 baravar oshdi. Bundan tashqari, yana, koronavirus bilan bog‘liq barcha cheklovlarga qaramay, eksport geografiyasini kengaytirish mumkin edi. Hozirgi kunda mahalliy poyabzal mahsulotlari AQSh, Latviya, Moldova, Birlashgan Arab Amirliklari, Kuvayt, Singapur kabi 14 mamlakatga yetkazib berilmoqda.
Shunday qilib, so‘nggi to‘rt yil ichida charm-poyabzal sanoatining rivojlanishi uni ishlab chiqarish va eksport qilishni rivojlantirish uchun yetarlicha kuchli salohiyat mavjudligini isbotladi. Prezident Oliy Majlisga Murojaatnomasida ta’kidlashicha, charm-poyabzal sanoatida boshqalar qatori milliy iqtisodiyotni harakatlantiruvchi kuchlaridan biriga aylanish uchun barcha sharoitlar mavjud.
Soha muvaffaqiyatli va jadal rivojlanayotgan sharoitda davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan qo‘shimcha chora-tadbirlar mahsulot ishlab chiqarish va sotishni rivojlantirish hamda ko‘paytirishga yanada katta turtki berishi mumkin. Ishlab chiqaruvchilar uchun qo‘shimcha imtiyozlar, ichki va tashqi bozorlarda charm-poyabzal mahsulotlarini sotish hajmini oshirishga hamda charm-poyabzal mahsulotlari ishlab chiqarishda xalqaro standartlarni joriy etishga qaratilgan chora-tadbirlar joriy yilning fevral oyida rivojlanish sur’atlarini saqlash va tarmoq salohiyatini yanada ochib berishga ko‘maklashish maqsadida Prezident qarori qabul qilindi.
Xususan, mo‘yna xomashyosi, materiallar va tayyor charm-mo‘yna buyumlar ishlab chiqarish uchun aksessuarlar importi uchun bojxona to‘lovlarining nol stavkasi belgilanadi. Nolinchi stavka 2023 yil 1yanvargacha amal qiladi. Bundan tashqari, ishlab chiqaruvchilarga zamonaviy yangi texnika va texnologiyalarni sotib olish uchun imtiyozli kredit olish imkoniyati berildi. Yangi qo‘llab-quvvatlash choralari mahalliy ishlab chiqaruvchilarga ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi, bu esa o‘z navbatida o‘z mahsulotlarining ichki va tashqi bozorida raqobatbardoshligini oshiradi.
Qabul qilingan qarorning asosiy jihatlaridan biri ishlab chiqaruvchilar uchun savdo hajmini oshirish va mahalliy tovarlarga bo‘lgan talabni oshirish uchun qo‘shimcha imkoniyatlar yaratishdir. Bu yerda so‘nggi yillarda poyabzal eksporti o‘sishining ta’sirchan dinamikasiga qaramasdan, marketing darajasining pastligi va ichki va chet eldagi mahalliy poyabzal brendlarining noma’lumligi asosiy muammolardan biri bo‘lib qolmoqda. Sifati jihatidan chet el poyabzallaridan kam bo‘lmagan mahalliy poyabzallarni ichki bozorda Turkiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda ishlab chiqarilganidek sotish holatlari mavjud.
Mahalliy brendlarni qo‘llab-quvvatlash va eksport hajmini oshirish, O‘zbekistonning ichki va tashqi iste’molchilarining poyafzallariga e’tiborni jalb qilish maqsadida respublikaning barcha hududlarida, shuningdek, xorijiy mamlakatlarda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning charm mahsulotlari savdosiga ixtisoslashgan Multibrand do‘konlari va ularning elektron savdo maydonchalari yaratiladi. Do‘konlar charm-poyabzal sanoatini qo‘llab-quvvatlash va rivojlantirish jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan yaratiladi. Do‘konlar mahalliy poyazal mahsulotlarini ommalashtirishga yordam berishi kutilmoqda. Va ularning elektron versiyalari qo‘shimcha talabni yaratadi. Bundan tashqari, pandemiya kiyim-kechak va poyabzal savdosining elektron format foydasiga o‘zgarishini aniq ko‘rsatib berdi.
Bundan tashqari, tashqi iste’molchilarga eksperimental ravishda mahalliy tayyor mahsulotlarni (nafaqat charm va poyabzal, balki to‘qimachilik, elektrotexnika va boshqalarni) sotishni yengillashtirish uchun segmentlardan tayyor mahsulot sotish uchun chakana savdo shoxobchalari yaratiladi. chegara punktlari qo‘shni davlatlar bilan chegaraga. Ayni paytda bunday punktlar Toshkent va Surxondaryo viloyatlarida yaratiladi. Agar ushbu amaliyot muvaffaqiyatli bo‘lib chiqsa, keyinchalik u respublikaning boshqa chegara punktlariga tarqaladi.
Shunday qilib, o‘tgan yillar davomida charm-poyabzal sanoati ancha mustahkamlanib, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar nisbatan raqobatbardosh bo‘lib, charm-poyabzal ishlab chiqarish sohasida mamlakatning qiyosiy ustunligini yanada mustahkamlash, uni texnologik jihatdan takomillashtirish, yangi turdagi mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish uchun zarur asos yaratildi. Uzoq muddatda sanoat jadal rivojlanishni davom ettirishi kutilmoqda. Xususan, 2021 yilda "O‘zcharmsanoat" uyushmasi tomonidan 115 mln. juft poyabzal ishlab chiqarish, 102 mlrd. so‘mga charm mahsulotlari, 1,6 mlrd. kv. kv. dm gacha charm mahsulotlari ishlab chiqarish rejalashtirilmoqda. O‘rta muddatli davrda tasdiqlangan prognoz ko‘rsatkichlariga muvofiq, 2025 tomonidan sanoat ishlab chiqarish hajmini 2,3 milliard dollarga oshiradi va eksportni 1,5 milliard dollarga yetkazadi.
Mamlakat/tarmoq
Ruslan Abaturov, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
«Ekonomicheskoye obozreniye» jurnali №2 (252) 2021
Izoh qoldirish