O‘tgan besh yil mobaynida O‘zbekiston kimyo sanoatida uzoq vaqt davomida rivojlanishini to‘xtatib turgan, iste’molchilarning to‘lovga layoqatsizligi va rivojlanish uchun mablag‘ yetishmasligi bilan bog‘liq bo‘lgan asosiy muammolarni hal qilishga muvaffaq bo‘ldi.
O‘zbekiston kimyo sanoati nafaqat eksportni diversifikatsiya qilish va mamlakatning mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, balki fuqarolarning hayotiy ehtiyojlarini qondirish uchun ham muhim ahamiyatga ega. Kimyo sanoati mahsulotlarining iste’molchilari — bular qishloq xo‘jaligi (mineral o‘g‘itlar, defoliantlar, kimyoviy o‘simliklarni himoya qilish vositalari), mebel sanoati (formalin, karbamid, qatron KFZ), tog‘-kon kompleksi (natriy sionid suvli eritmasi, poliakrilamidlar, tiomochevina, azot kislotasi, ammiakli suv), elektron va elektrotexnika sanoati (epoksidli qatronlar), neft va gaz sanoati (uniflok, K-9 preparati, burg‘ulash reagenti), qurilish sanoati (kalsiyli soda, natriy nitrati), oziq-ovqat sanoati (sirka kislotasi, soda va oziq-ovqat tuzi) va boshqalar.
Lekin, O‘zbekiston kimyo sanoatida bir qator muammolar bor edi. Xususan, uskunalarning 60 foizigacha eskirgan, energiya sarfi jahon o‘rtacha ko‘rsatkichidan ikki-uch barobar ko‘p bo‘lgan korxonalarning eskirgan moddiy-texnik bazasi.
Kimyo sanoatining keyingi bo‘limi organik va noorganik mahsulotlardir. Bu turdagi mahsulotlarning O‘zbekistonda ishlab chiqarilishida ham yaxshi natijalar ko‘zga ko‘rinadi, ya’ni deyarli barcha turdagi mahsulotlar o‘sishiga erishildi.
Shunday qilib, kalsiyli soda (2016 yildagi 124,9 ming tonnadan 2020 yilda 185,3 ming tonnagacha), past zichlikli ammoniyli nitrat (2016 yildagi 38,1 ming tonnadan 2020 yilda 63,2 ming tonnagacha), sianitli natriy (2016 yilda 28,0 ming tonnadan 2020 yilda 37,2 ming tonnagacha), natriy bikarbonati — oziq-ovqat sodasi (2016 yilda 438 tonnadan 2020 yilda 1,9 ming tonnagacha), natriy nitrati (2016 yilda 2,5 ming tonnadan 2020 yilda 4,8 ming tonnagacha) va boshqa turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarish o‘sdi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston birinchi marta avtomobil shinalari, qishloq xo‘jaligi shinalari va konveyer tasmalarini Xitoyning «Poly Technologies» kompaniyasi bilan birgalikda 2018 yil dekabr oyida ishga tushirilgan Toshkent viloyatining «Angren» maxsus industrial zonasida «Konveyer tasmalari, qishloq xo‘jaligi va avtomobil shinalari ishlab chiqarilishini tashkil qilish» loyihasi doirasida ishlab chiqara boshladi.
Bugungi kunda «Birinchi rezinotexnika zavodi» MChJ Markaziy Osiyodagi yagona shinalar ishlab chiqaruvchi kompaniya hisoblanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati — 3 million dona avtomobil shinalari, 200 ming qishloq xo‘jalik shinalari va 100 ming metr konveyer tasmasi.
Tarmoqning eng yirik korxonasi bo‘lmish «Navoiyzot» AJda 2019 yilning dekabr oyida 300 ming tonna metanol, 100 ming tonna polivinilxlorid (PVX) va 75 ming tonna kaustik soda ishlab chiqarish bo‘yicha majmua ishga tushirildi. O‘z navbatida, sanoat uchun mutlaqo yangi bo‘lgan PVX mahsulotlarini ishlab chiqish mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga, qurilish materiallari, polimer mahsulotlari, iste’mol tovarlari sohasida yangi kichik korxonalarning paydo bo‘lishiga xizmat qiladi.
2020 yilda O‘zbekiston kimyo mahsulotlarini eksport qilish bo‘yicha birinchi o‘rinni umumiy eksport qiymati 44,231 ming dollar (206 ming tonna) bo‘lgan ammiakli selitra egalladi, bu 2016 yilga qaraganda qariyb ikki barobar ko‘pdir. 2016 yilda respublika bu turdagi mahsulot eksportidan 23343 ming dollar daromad qildi, chet elga 116 ming tonna mahsulot yubordi.
2020 yilda kimyo mahsulotlari eksporti bo‘yicha uchinchi o‘rinni kaliy xlorid egalladi (2016 yildagi 20 572 ming AQSh dollaridan 2020 yilda 36 492 ming AQSh dollariga o‘sish).
Eksportda sezilarli ulushni eksport qilinadigan mahsulotlarning umumiy qiymati 12241 ming dollar bo‘lgan va 2016 yilga nisbatan ikki baravar ko‘p (2016 yilda 5952 ming dollar) bo‘lgan kalsiyli soda egalladi. Natijalarga kalsiyli soda ishlab chiqarishni kengaytirish va «Qo‘ng‘irot soda zavodi» MChJda ushbu turdagi mahsulotni ishlab chiqarishni tashkil etish tufayli erishildi.
Shuningdek, 2020 yilda «Uzkimyoimpeks» savdo uylari Qozog‘iston, Tojikiston va Ukraina kabi mamlakatlarda ochildi, bu esa ushbu hududlarda sotuvlar chegarasini oshirish, shuningdek, ilgari bu mamlakatlarga eksport qilinmagan mahsulotlarni eksport qilishni boshlash imkonini berdi. Ukrainada savdo uyining tashkil etilishi Sharqiy Yevropa mamlakatlariga eksport geografiyasini kengaytirishga xizmat qildi.
Shuni ham ta’kidlash joizki, O‘zbekiston tarixda birinchi marta fosforli un (2020 yilda eksport 258 ming dollar yoki 3033 tonna), kaustik soda (110 ming dollar yoki 322 tonna), PVX (11,680 ming dollar yoki 14171 tonna) va avtomobil shinalari (199 ming dollar yoki 6070 dona) eksport qila boshladi. Ilgari bu turdagi mahsulotlar respublikada ishlab chiqarilmagan, buni mamlakatimiz rahbari bir necha bor ta’kidlagan. Shunday qilib, 2020 yil fevral oyida, Prezidentimiz kimyo sanoatidagi islohotlarga bag‘ishlangan yig‘ilishni tanqidiy ruhda o‘tkazar ekan, murakkab tarkibga ega bo‘lmagan va yurtimizda ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan ayrim turdagi kimyoviy mahsulotlar hali ham chetdan olib kelinayotganini ta’kidlagan edi.
Ishlab chiqarishning va natijada ko‘rib chiqilayotgan davr mobaynida kimyoviy mahsulotlar eksport qilinishi ortishining boshqa sababi investitsiyalardir. Quyida 2016–2021 yillar uchun investitsiyalarni o‘zlashtirish jadvali keltirilgan.
| 2016-2021 yillar rivojlantirish davrida investitsiyalar millionlab dollar | Fakt 2016 yil uchun | Fakt 2017 yil uchun | Fakt 2018 yil uchun | Fakt 2019 yil uchun | Fakt 2020 yil uchun |
| "O‘zkimyosanoat" AJ uchun jami | 328,6 | 311,4 | 467,0 | 602,8 | 388,9 |
Oxirgi 5 yil mobaynida resurslar va energiya sarfining kamayishi, shuningdek, boshqa choralar tufayli O‘zbekiston kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishni oshirishga, shuningdek, uning eksportini sezilarli darajada oshirishga erishdi. Biroq, bir qator muammolar, xususan, eksportni diversifikatsiya qilish va mavjud uskunalarni modernizatsiya qilish haligacha hal qilinmay qolmoqda.
Bu borada kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish va yeksportining o‘sishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 13 fevraldagi qarori ijrosiga bog‘liq bo‘ladi. PP-4992-sonli «Kimyo sanoati korxonalarini yanada isloh qilish va moliyaviy sog‘lomlashtirish, yuqori qo‘shimcha qiymatga ega bo‘lgan kimyo mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida».
So‘nggi yillarda sohada yaratilgan poydevor kelgusi yillarda kimyo sanoati salohiyatining barqaror o‘sish dinamikasini ta’minlashga qodir. Shu bilan birga, kimyo sanoatining barcha sohalarini uzoq muddatli ilg‘or rivojlantirish mustahkam bazani yaratish, eng ilg‘or xorijiy tajribani hisobga olgan holda, tarmoqni o‘zgartirish jarayonlarini tezlashtirishni taqozo etadi.
Timur Niyazmatov, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Izoh qoldirish