N. Ortiqov TDTga a’zo mamlakatlar aholisining umumiy soni 175 million kishidan ortiqni tashkil etgani va YaIM xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha 5,6 trillion dollarga yaqinlashganini ta’kidladi. 2024 yilda TDT mamlakatlarining umumiy YaIM nominal ko‘rinishda 2,1 trillion dollarni tashkil etdi – bu jahon iqtisodiyotining deyarli 2 foizini tashkil qiladi.

Tashkilotga a’zo davlatlar o‘rtasidagi savdo hajmi jadal sur’atlarda o‘sib bormoqda. 2023 yilda umumiy tovar aylanmasi (kuzatuvchi davlatlar bilan birga) 1,2 trillion dollarga yetdi. TDT mamlakatlari o‘rtasidagi ichki savdo hajmining o‘sishi ayniqsa, ta’sirli bo‘ldi – 36,7 milliard dollar, bu 2016 yilga nisbatan 2,7 barobar ko‘pdir.

Ta’kidlanishicha, bu raqamlar TDT mamlakatlari mintaqaviy integratsiyasi har qachongidan ham tez va chuqurroq davom etayotganini ko‘rsatadi. Savdo O‘zbekiston bilan TDT o‘rtasidagi hamkorlikning eng faol yo‘nalishlaridan biriga aylandi. 2016-2024 yillarda TDT mamlakatlari bilan tovar aylanmasi qariyb uch barobarga – 3,3 milliard dollardan 9,5 milliard dollarga o‘sdi. Birgina 2024 yilda eksport 3,5 milliard dollarni, import esa 6,1 milliard dollarni tashkil etdi.

Bugungi kunda O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasining qariyb 14,5 foizi TDT mamlakatlari hissasiga to‘g‘ri keladi, bu esa ushbu hamkorlikning strategik ahamiyati ortib borayotganini ko‘rsatadi.

Shu bilan birga, TDT doirasida O‘zbekistonning eng yirik savdo hamkori Qozog‘iston hisoblanadi. Ushbu ikki mamlakat o‘rtasidagi umumiy tovar aylanmasi 45%ni tashkil etadi. Shuningdek, Turkiya – 30%, Qirg‘iziston – 13%, Ozarbayjon – 9%, Turkmaniston – 3% va Vengriya (kuzatuvchi) – taxminan 1% yoki 78 million dollarni tashkil etmoqda.

Markaz direktori o‘rinbosari 2024 yilda TDT mamlakatlari eksport tarkibi haqida ham ma’lumot berdi. Unga ko‘ra, sanoat tovarlari – 33 foiz, mashina va transport uskunalari – 23 foiz, oziq-ovqat mahsulotlari – 11 foiz, kimyo mahsulotlari – 9 foiz va xizmatlar – 12 foizga to‘g‘ri keladi. Bu tuzilma O‘zbekiston iqtisodiyotining diversifikatsiyalanish darajasini va uning mintaqaviy sheriklar ehtiyojlariga moslashuvchanligini ko‘rsatib beradi.

Bu boradagi salohiyat hali to‘liq amalga oshirilmagani ta’kidlandi. TDT mamlakatlari ichki savdosi ularning umumiy savdo aylanmasining atigi 6,5 foizini tashkil qiladi. Bu foydalanilmagan imkoniyatlar ko‘pligini va ularni birgalikdagi sa’y-harakatlar bilan amalga oshirish mumkinligini anglatadi. Buning uchun, xususan, savdo to‘siqlarini kamaytirish, bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish va uyg‘unlashtirish, shuningdek, raqamli savdo platformalarini rivojlantirish bo‘yicha aniq tashabbuslar taklif etildi.

Investitsiyaviy hamkorlik

2017 yildan buyon TDT sheriklarning umumiy investitsiyalari hajmi 7,5 milliard dollardan oshdi.

Birgina 2024 yilning o‘zida O‘zbekistonga 2,3 milliard dollar to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar jalb etildi, bu o‘tgan yilga nisbatan qariyb ikki barobar ko‘p. Jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar tarkibida Turkiya asosan sanoat, qurilish va logistika sohalarida 1,8 milliard dollar bilan yetakchilik qilmoqda. Umuman olganda, 2024 yilda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar tarmoqlar bo‘yicha quyidagicha taqsimlandi: sanoat – 750 million dollar, energetika – 650 million dollar, uy-joy qurilishi – 321 million dollar, qishloq xo‘jaligi – 278 million dollar.

Bundan tashqari, O‘zbekistonning Turkiy investitsiya fondiga 100 mln dollarlik hissasi muhim qadamlardan biri bo‘ldi. Shu tufayli uning umumiy kapitali 600 mln dollarga yetdi, bu butun mintaqada infratuzilma, sanoat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash uchun umumiy platformadir.

Hamkorlik istiqbollari

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tahlili shuni ko‘rsatadiki, hatto qisqa muddatda ham O‘zbekiston TDT mamlakatlariga eksport hajmini qariyb 2,7 milliard dollarga oshirishi mumkin, shundan: Turkiyaga qariyb 1,8 milliard dollar, Qozog‘istonga 500 million dollar, shuningdek, Vengriya va Qirg‘iziston yo‘nalishida ham o‘sib borayotgan imkoniyatlar kuzatilmoqda. TDTning boshqa mamlakatlari ham mana shunday foydalanilmagan eksport salohiyatiga ega. Bu butun mintaqa uchun umumiy imkoniyatdir.

Shunday qilib, TDT mamlakatlarining umumiy agrar bozori har yili 72 milliard dollarga baholanmoqda. O‘zbekiston bu sohada allaqachon muhim rol o‘ynamoqda hamda salohiyat ancha yuqori.

O‘zbekiston quritilgan uzum, quritilgan o‘rik, yong‘oq, sabzavot va qovun kabi poliz ekinlari bo‘yicha raqobatbardosh ustunlikka ega. Shu bilan birga, TDT mamlakatlari har yili katta hajmdagi sanoat tovarlarini: to‘qimachilik (110 milliard dollar), mis (30 milliard dollar), etilen polimerlari (25 milliard dollar), elektrotexnika uskunalari (35 milliard dollar), shuningdek, milliardlab dollarlik o‘g‘itlar, rux, yarim tayyor mahsulotlar import qiladi.

Markazi direktori o‘rinbosari imkoniyatlarni aniqlash faqat birinchi qadam ekanligini ta’kidladi. Ularni natijaga aylantirish uchun ilmiy asoslangan yondashuv zarur. Shunday qilib, 2024yilda Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi Ozarbayjon Iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish va kommunikatsiyalar markazi bilan birgalikda iqtisodiyotning 18 ta tarmog‘i bo‘yicha qo‘shma tadqiqot o‘tkazdi hamda mamlakatlarimizning bir-birini to‘ldiradigan va o‘sish uchun real imkoniyatlar mavjud bo‘lgan kuchli tomonlari aniqladi.

So‘z yakunida ma’ruzachi TDTning tahlil markazlari o‘rtasida tahlil, tadqiqot va siyosiy chora-tadbirlarni muvofiqlashtirish uchun umumiy platforma yaratish orqali ilmiy asoslangan qarorlar integratsiyasini yanada to‘g‘ri, tez va samaraliroq qilish imkoni borligini ta’kidladi.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi TDT mamlakatlari tahliliy markazlari bilan ilmiy tadqiqot hamkorligiga ochiq ekanligini bildirib, bu Tashkilotga a’zo mamlakatlarga integratsiyaning yangi darajasiga chiqish imkonini beradi.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori o‘rinborsari N. Ortiqov ma’ruzasidan