Global inqirozning mamlakatlar iqtisodiyotlariga va aholi daromadlariga salbiy ta’siri

2019 yil oxirida Xitoy Xalq Respublikasining Uxan shahrida paydo bo‘lgan koronovirus pandemiyasining jahon miqyosida keng tarqalishi natijasida global inqiroz vujudga keldi. Bu jahon inqirozlaridan turli jihatlari bilan farq qiladigan bo‘lib, uning iqtisodiyotga salbiy ta’siri juda kuchli bo‘lmoqda. Iqtisodiy tilda aytadigan bo‘lsak, bu pandemiya yalpi talab (AD) va yalpi taklifga (AS), makroiqtisodiy barqarorlikka tashqi “zarba” (external shock) bo‘lib oldingi iqtisodiy inqirozlardan ko‘lami va zarari jihatidan katta farq qiladi.

Bu inqiroz dunyoning 185 mamlakatida birdaniga ro‘y berdi. Yalpi taklif va yalpi talabga bir vaqtning o‘zida ta’sirini ko‘rsatdi. Rivojlanib kelayotgan ochiq global iqtisodiyot va milliy iqtisodiyotlarni bir necha oyga yopiq shaklga aylantirdi. Koronovirus pandemiyasining jahon va mintaqaviy iqtisodiyotlarga salbiy ta’sirini aniqlash va uni yumshatish bo‘yicha jahon iqtisodiy adabiyotlarida kam tajriba to‘plangan va mavzu tizimli tadqiq etilmagan. Ushbu maqolaning maqsadi koronovirus pandemiyasining jahon va mintaqaviy malakatlarga tarqalish oqibatlarini aniqlash bo‘yicha qisman o‘rganish va respublikamizda uning oqibatlarini yumshatishga qaratilgan chora – tadbirlarning samaradorligini prognoz qilishga qaratildi.

Koronovirus pandemiyasigacha bo‘lgan davrdagi iqtisodiyot

Tadqiqotlar natijasi shundan dalolat beradiki koronovirus pandemiyasi boshlanganga qadar jahon iqtisodiyoti va milliy iqtisodiyotlarda ijobiy siljishlar, barqaror rivojlanish alomatlari kuzatilgan. Oxirgi yillarda jahon iqtisodiyotida iqtisodiy o‘sishning sur’ati o‘rtacha 3 foiz atrofida bo‘lsa uning yuqori sur’atlari Xitoy, Tojikiston, Armaniston va O‘zbekistonda, past sur’atlari AQSh, Buyuk Britaniya, Rossiya Federatsiyasida kuzatilgan. Jahon iqtisodiyotining yalpi daromadi 2019 yilda 84,5 trillion AQSh dollarni, shu jumladan 20,6 AQSh dollari (ulushi 24,4 foiz), Xitoy Xalq Respublikasi 13,1 (ulushi 15,6%), Germaniya 3,9 (4,6%), Buyuk Britaniya 2,8 (3,3%), Rossiya va Janubiy Koreya 1,5 (1,9%) trillion dollarni tashkil etdi (1- jadval va 1-rasm).

^{Rasm -1. Jahon iqtisodiyoti va O‘zbekiston bilan hamkor mamlakatlardagi iqtisodiy o‘sish sur’atlari dinamikasi}

Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2020 yil 24 yanvardagi O‘zbekiston Respublikasi Parlamentiga Murojaatnomasi hamda mamlakatimizni 2017 – 2021 yillarda yanada rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlarini amalga oshirish Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarni bajarishga qaratilgan joriy yilni “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” deb atalgani va Davlat dasturining qabul qilinishi, barqaror iqtisodiy rivojlanish, xalq farovonligini oshirishda muhim dasturamal bo‘lib xizmat qiladi.

1 - Jadval. Jahon iqtisodiyoti va O‘zbekiston bilan iqtisodiy hamkor mamlakatlardagi 2018 yildagi holat

^{Manba: World Development Indicators. http://wdi.worldbank.org/table/WV.1, 2018}

Koronovirus pandemiyasining global iqtisodiyotga va O‘zbekistonning yirik iqtisodiy sherik mamlakatlariga salbiy ta’siri

Global inqirozning respublikamiz ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta’sirlarini yumshatish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Koronovirus pandemiyasi va global inqiroz xolatlarining iqtisodiyot tarmoqlariga salbiy ta’sirini yumshatish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora - tadbirlar to‘g‘risida” va “Kornovirus pandemiyasi davrida aholi, iqtisodiyot tarmoqlari va tadbirkorlik sub’yektlarini qo‘llab – quvvatlashga doir qo‘shimcha chora - tadbirlar to‘g‘risida “ gi Farmonlari qabul qilindi va amaliyotda joriy etilmoqda.

Farmonda ko‘rsatib o‘tilgandek jahon miqyosida koronavirus infeksiyasi tarqalishiga qarshi kurashishda respublikamizda insonlarning harakatlanishiga cheklovlar kiritish va korxonalar faoliyatini to‘xtatish orqali misli ko‘rilmagan choralar ko‘rilmoqda. Global iqtisodiyot tizimining bir qismi bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiyotiga ham mazkur omillar ta’sir qilmoqda, bu esa o‘z navbatida ushbu holatning salbiy ta’sirlarini yumshatish bo‘yicha samarali oldini oluvchi choralar ko‘rishni talab qiladi. Bunda turizm, transport, farmatsevtika va to‘qimachilik sanoati kabi respublika iqtisodiyotining jadal rivojlanayotgan tarmoqlarini qo‘llab -quvvatlash va ularning barqarorligini ta’minlashga alohida e’tibor qaratish zarur.

2 –jadval. Dunyoning mamlakatlariga koronovirus pandemiyasining tarqalishi

^{Manba: Johns Hopkins University Center for Systems Science and Engineering. http://coronovirus.jhu.edu/}

Raqamlar va ularning tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki globallashuv va integratsiyadan, ikki va ko‘p tomonlama iqtisodiy aloqalardan inqirozgacha ko‘p naf ko‘rgan mamlakatlar koronovirus pandemiyasidan shunchalik ko‘p zarar ko‘rmoqdalar. Koronovirusga chalinganlarning soni jihatidan dunyoda ular peshqadam bo‘lmoqdalar (2 – jadval). Jumladan, AQSh da 2020 yil 20 aprel sanasiga 740 mingdan ortiq, Xitoyda 82,7 ming, Turkiyada 82,2 ming, Rossiyada 47,1 ming holatda koronovirus yuqtirganlar qayd etilgan. Chunki iqtisodiyotning salohiyati, savdo-sotiq munosabatlar, mamlakatlarning ochiqlik darajasi, tovarlar, investitsiya va turistlar oqimi o‘zaro kontaktlarining oshishiga va epidemiyaning keng tarqalishiga sabab bo‘lgan. Nisbatan kam taraqqiy etgan va iqtisodiyoti ochiqligi past bo‘lgan mamlakatlar (masalan Tojikiston va Turkmaniston) pandemiya tarqalishidan xoli bo‘lmoqda. Tahlillar shuni taqozo qilmoqdaki mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi ulushi bilan koronovirusga chalinganlarning ulushi o‘rtasida o‘zaro korrelyasion aloqadorlik ( R = 0,75) bor ekan, shuningdek, mamlakatlarning koronovirus pandemiyasidan iqtisodiy yo‘qotishlari ham epidemiyadan zaralanish ulushlariga bog‘liq. Quyidagi jadvalda koronovirus pandemiyasi salbiy ta’sirida mamlakatlarning iqtisodiy zararlari va aholi jon boshiga daromadlarining qanchalik pasayishi prognoz qilingan.

3- jadval. Koronovirus pandemiyasi salbiy ta’sirida iqtisodiy zararlar prognozi

^{Manba: World Development Indicators. http://wdi.worldbank.org/table/WV.1, 2018 asosida muallif ishlanmasi}

Jadval ma’lumotlariga nazar tashlasak aholi daromadlarining jon boshiga pasayishi AQShda (1892 dol), keyinchalik Germaniya (1413), Buyuk Britaniya (1216), Janubiy Koreya (918dol), Rossiya (311) va Xitoy (284dol)ga prognoz qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasida umumiy yo‘qotish 2,1 mlrd. AQSh dollarida va jon boshiga 60 dollarga teng bo‘ladi. Aholi daromadlaridagi yo‘qotishlarni qoplash uchun ba’zi mamlakatlar pul tarqatishmoqda. Ammo O‘zbekiston Respublikasi hukumati muqobil qaror qilib “Saxovat va ko‘mak” umumxalq harakati orqali korxona va jamoat tashkilotlari kam ta’minlangan oilalarga xayriya tadbirlarini o‘tkazmoqdalar. Korxonalarning "Saxovat va ko‘mak" umumxalq harakatida qatnashishi davlat tomonidan inqiroz yo‘qotishlarini tadbirkorlar zimmasiga tashlagani emas, balki bu harakat ayni yalpi talab tushib borayotgandagi holatni o‘nglashga qaratilgan harakatdir. Chunki yalpi taklif pasaygan davrda yalpi taklifni aholiga pul tarqatish orqali oshirish inflyasiyani oshiradi va aholi undan naf ko‘rmasligi mumkin. Korxonalarning umumxalq xarakatida qatnashishi ularga naf keltiradi.

• Birinchidan, korxona tovar yoki xizmatlarini (oldindan to‘plangan zaxiralarini talab tushib ketgan davrda sotish uchun reklama xarajatlarini qilishi kerak bo‘lardi;
• Ikkinchidan, korxonaning “Saxovat va ko‘mak” umumxalq xarakatidagi ishtiroki xaridorlar, uning aholi o‘rtasidagi obro‘si va imidjini oshiradi;
• Uchinchidan, umumxalq harakatida qatnashish korxonalar o‘rtasidagi oldingi shakllangan zanjirband iqtisodiy aloqalarni jonlantiradi. Biznes yuritish faollashadi va to‘rtinchidan marketiing xarajatlari tejaladi, chunki ular kelgusida jozibador (consumer loyalty) iste’molchilar guruhini shakllantiradi va h.k.o

Kornovirus pandemiyasi tugagandan keyingi iqtisodiy tiklanish va rivojlanish

Inqiroz davom etayotgan davrida milliy iqtisodiyotning birinchi galdagi vazifalari bozor ishonchini tiklash, nobozor sektorini, birinchi navbatda renta munosabatlari ta’sir hududini qisqartirish va raqobatchilikni rivojlantirishdan iborat. Milliy iqtisodiyotni energiya-xom ashyo yo‘lidan innovatsion yo‘nalishga o‘tkazish samaradorligi aholining turli ijtimoiy guruhlari, hokimiyat va biznes o‘rtasidagi aloqalarning ishonch darajasi bilan belgilanadi. Shuningdek, korxonalarning raqobatbardoshligi va ularning iqtisodiy holatiga koronovirus pandemiyasining ta’sirini yumshatish maqsadida ishlab chiqarish xarajatlarini pasaytirish, mahsulot tannarxini arzonlashtirish, transaksion sarflarni tejash chora - tadbirlari tavsiya etilgan.

Moliyaviy nochor korxonalarga imtiyozli kredit berish, bankdan olgan kreditlarini so‘ndirishga imtiyoz yaratish, mahsulotlarning energiya va boshqa xom ashyo sig‘imini pasaytirishni rag‘batlantirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarini lokalizatsiya dasturlariga kiritish, ularning mahsulotiga bo‘lgan ichki talabni oshirish tadbirlari belgilangan. Ishlab chiqarishni yangi mahsulotlar va faoliyatlar bilan kengaytirish hisobiga diversifikatsiyalashni amalga oshirish, mahsulotlar va xizmatlar assortimenti va sifatini oshirish, ulardagi qo‘shimcha qiymat sig‘imini oshirish, sotish kanallari va bozorlarini kengaytirish, bandlikni, o‘z – o‘zining bandligini ta’minlash chora –tadbirlari keng joriy etilmoqda.

Bu holatlar kelgusida mamlakatimiz tez fursatda inqiroz ta’siridan chiqgan inqirozgacha bo‘lgan xolatni tiklab barqaror rivojlanish troyektoriyasiga o‘tishiga xizmat qiladi. Shu xususida yana bir olimlar o‘rtasidagi inqirozdan keyingi rivojlanish ssenariyalari munozorali bo‘lib turibdi. Ayrim olim va mutaxassislar kelgusida iqtisodiyotlarning rivojlanishi to‘g‘risida lotincha L- shaklida ( L- shape), U- shaklida ( U –shape) yoki V –shaklida (V-shape) bo‘lishini prognoz qilishmoqda. Ushbu harflarning ko‘rinishi yalpi taklif egri chizig‘ining shaklini ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda milliy iqtisodiyotlar va jahon iqtisodiyoti oldingi shakliga kirib rivojlanish bosqichiga o‘tadi deganidir. Bizning tahlillarimiz shundan dalolat beradiki rivojlanayotgan kichik mamlakatlar, jumladan, O‘zbekiston iqtisodiyoti 5 yoki 6 oyda iqtisodiy yo‘qotishlarni qoplab bu yilgi YaIM ning o‘sish sur’ati 1,2 – 1,5 foiz atrofida va keyingi yili 7,0 - 7,2 foizga ko‘tariladi. Jahon iqtisodiyoti va rivojlangan mamlakatlar (AQSh, Germaniya, Turkiya, Xitoy, Rossiya) iqtisodiyotlari iqtisodiyotining U – shaklda rivojlanadi, Boshqacha qilib aytganda bu iqtisodiyotlarga tiklanishi va rivojlanishi uchun ko‘proq vaqt (bir va bir yarim yil) talab etiladi.

Respublikamiz uchun koronovirus pandemiyasi ta’siridagi iqtisodiy yo‘qotishlarni qoplash uchun bizningcha bu yil 5 yoki 6 oy talab etiladi va joriy yilda iqtisodiy o‘sish pasayib 1,2 – 1,4 foiz atrofida bo‘lishi va keyingi yili esa qabul qilingan Inqirozga qarshi chora tadbirlarning mahsuli sifatida o‘sish sur’ati 7,0 atrofida va undan yuqori bo‘ladi.

Tursun Shodiyev,

Toshkent xalqaro Vestminster universiteti kafedra mudiri,

iqtisodiyot fanlari doktori, professor.