Ўзбекистон савдо, инвестициялар, транспорт, рақамлилаштириш ва барқарор ривожланиш соҳаларида ташаббусларни илгари суриш орқали ташкилотнинг иқтисодий кун тартибини фаол шакллантирмоқда. Бугунги кунда фақат декларатив таклифлар ҳақида эмас, балки уларнинг амалий ижроси бўйича дастлабки натижалар ҳақида ҳам гапириш мумкин. Бу эса Туркий давлатлар умумий иқтисодий маконини шакллантиришда Ўзбекистоннинг ортиб бораётган ролига далил бўлиб хизмат қилади.
Ўзбекистон Президентининг 2018 йилда Туркий давлатлар ташкилоти саммитида илк иштирокидан бошлаб, мамлакатимиз иқтисодиёт, транспорт, рақамли технологиялар, экология ва гуманитар ҳамкорлик соҳаларида аниқ таклифлар билан доимий равишда чиқиш қилиб келмоқда.
Чолпон-Отадаги саммитда асосий эътибор савдо ва транспорт коридорларини ривожлантиришга қаратилган эди. 2019 йил Боку саммитида эса ёш тадбиркорлар форумини ташкил этиш ғояси илгари сурилди. Пандемия даврида Ўзбекистон “яшил коридорлар”ни яратиш ва логистикани соддалаштириш ташаббуси билан чиқди. 2022 йил Самарқанд саммитида янги иқтисодий имкониятлар умумий маконини барпо этиш ва Туркий инвестиция жамғармасини ишга тушириш масаласи кўтарилди. 2023–2024 йилларда Туркий тараққиёт банкини ташкил этиш, Темир йўл маъмуриятлари кенгашини тузиш ҳамда рақамли ҳужжат айланмаси тўғрисидаги келишувларни имзолаш ташаббуслари илгари сурилди. 2025 йилда эса эътибор яна логистика соҳасига қаратилди – Будапештдаги норасмий саммитда Транскаспий йўналиши бўйича “ягона ойна” ва “яшил коридорлар” тизимларини жадал жорий этиш таклифи билдирилди.
Шу тариқа, ўтган етти йил давомида Ўзбекистон ташаббуслари изчиллик касб этди ҳамда Туркий давлатлар ташкилоти мамлакатлари ўртасида иқтисодий интеграциянинг узоқ муддатли стратегиясини, инвестиция фаоллигини кучайтириш ва саноат кооперациясини шакллантиришга хизмат қилмоқда.
ТДТ саммитлари шуни кўрсатдики, Ўзбекистон томонидан илгари сурилган ташаббусларнинг катта қисми декларатив даражадан амалий ижро босқичига ўтди.
Энг аввало, Туркий инвестиция жамғармаси фаолиятини алоҳида таъкидлаш зарур. Унга доир қарор 2022 йил Самарқанд саммитида қабул қилинган, 2023 йилда Анқарада юридик жиҳатдан расмийлаштирилган ва 2024 йил бошида кучга кирган.
2025 йил февраль ойида Озарбайжонда ўтказилган ТДТ Бизнес-форумда Жамғарма устав капитали 20% га оширилди – 500 млн доллардан 600 млн долларгача. Шунингдек, Ўзбекистон унга 100 млн доллар миқдорида инвестиция киритди.
Бугунги кунда Жамғарма қўшма лойиҳаларни қўллаб-қувватлаш бўйича ишларни бошлади ва бу молиявий интеграция соҳасидаги энг асосий ютуқ сифатида қаралиши мумкин. Шу билан бирга, Туркий тараққиёт банкни ташкил этиш таклифи ҳали ҳам муҳокама жараёнида бўлиб, уни умумий молиявий архитектурани шакллантиришдаги кейинги қадам сифатида баҳолаш мумкин.
Транспорт ва логистика кун тартибида ҳам сезиларли илгарилаш кузатилмоқда. Ўзбекистон ташаббуси билан Темир йўл маъмуриятлари кенгашини тузиш бўйича музокаралар бошланди. Шунингдек, электрон рухсатномалар ва e-TIR тизимларини жорий этишга оид ҳужжатлар келишиб олинди. Ушбу воситалар келгусида ягона рақамли транспорт маконини шакллантириш учун асос бўлиб хизмат қилади. Бироқ амалда ҳозирча пилот лойиҳалар ва келишилган “йўл хариталари” ҳақида сўз бормоқда.
“Яшил коридорлар” ва “ягона ойна” тизимларини “Ўрта транспорт коридори”да жорий этиш таклифи ҳам якуний ҳужжатларда ўз аксини топди, аммо ҳозирча амалга оширишга тайёргарлик босқичида турибди. Аниқ қадам сифатида 2025 йил ноябрь ойида Тошкентда ТДТнинг мультимодал ташиш ва логистика бўйича Халқаро форуми ўтказилиши режалаштирилган.
Инвестиция соҳасида кооперация механизмлари ҳам ривожланмоқда. 2025 йил июнь ойида Тошкентда ўтказилган учрашувда ТДТ мамлакатлари институтларини бирлаштирувчи инвестицияларни жалб қилиш агентликлари тармоғи — TurkIPAnet ташкил этилди.
Умуман олганда, бугунги кунга қадар Туркий инвестиция жамғармаси, савдо ва транспорт жараёнларини рақамлилаштириш, шунингдек, Марказий банклар кенгашини тузиш орқали молиявий соҳада институционал мулоқотни йўлга қўйиш каби ташаббуслар амалга оширилди ёки фаол фазада давом этмоқда, дея таъкидлаш мумкин.
Туркий давлатлар умумий аҳолиси 175 миллион нафардан ортиқни ташкил этади, харид қобилияти паритети бўйича ялпи ички маҳсулоти (ЯИМ) 5,6 трлн долларга етган. 2024 йилда ташқи савдо айланмаси 1,2 трлн доллардан ошди. Бироқ мамлакатлар ўртасидаги ўзаро савдо ҳозирча ушбу ҳажмнинг атиги 5%ини ташкил этади.
Шу билан бирга, ТДТ мамлакатлари иқтисодиётлари кўп жиҳатдан бир-бирини тўлдирувчи хусусиятга эга. Бу эса саноат кооперациясини ривожлантириш ва ўзаро экспорт ҳажмини ошириш учун кенг имкониятлар яратади.
Туркий давлатлар катта миқдордаги ноёб ер қазилма ресурслари захиралари ҳамда ривожланган қайта ишлаш саноатига эга. Мавжуд салоҳиятдан самарали фойдаланиш ўзаро савдони кенгайтириш ва саноат кооперациясини кучайтиришга хизмат қилади.
Ўзбекистон ташқи савдосининг 14,5%и Туркий давлатлар ҳиссасига тўғри келади. Сўнгги саккиз йил давомида товар айланмаси қарийб уч баробарга ошиб, 3,34 млрд доллардан 9,5 млрд долларга етди. Экспорт ҳажми 3,5 млрд долларга, импорт эса 6,1 млрд долларга кўтарилди. Асосий савдо ҳамкорлари сифатида Қозоғистон (4,3 млрд доллар), Туркия (2,9 млрд доллар), Туркманистон (1,2 млрд доллар) ва Қирғизистон (846 млн доллар) ажралиб турибди.
Экспорт таркибида асосий улушни саноат товарлари (33%), машина ва жиҳозлар (23%), шунингдек, озиқ-овқат ҳамда кимё маҳсулотлари ташкил этмоқда. Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази ҳисоб-китобларига кўра, Ўзбекистон ТДТ мамлакатларига экспорт ҳажмини яна 2,7 млрд долларга ошириш имкониятига эга. Жумладан, Туркияга – 1,8 млрд доллар, Қозоғистонга – 500 млн доллар, Венгрияга – 200 млн доллар ва Қирғизистонга – 100 млн доллар.
Инвестициявий ҳамкорлик ҳам ижобий динамикани намоён этмоқда. Жумладан, 2017–2024 йиллар давомида ТДТ мамлакатларининг Ўзбекистонга йўналтирган инвестициялари 7,5 млрд доллардан ортиқни ташкил этди, қўшма корхоналар сони эса 4,5 баробарга ошди. Асосий инвестор сифатида Туркия ажралиб туриб, 1,8 млрд доллар миқдорда сармоя киритган. Бу инвестициялар асосан қурилиш, тўқимачилик ва логистика соҳаларига йўналтирилган.
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази таҳлилларига кўра, ТДТ мамлакатлари билан кооперация алоқаларини қуйидаги йўналишларда янада кенгайтириш имкониятлари мавжуд: тўқимачилик саноати, кийим-кечак ва чарм ишлаб чиқариш, заргарлик саноати, озиқ-овқат маҳсулотлари, қурилиш материаллари ва бошқалар.
Ўзбекистон иқтисодиётига ТДТ мамлакатлари сармояларини жалб этишда ижобий динамика кузатилмоқда. 2017–2024 йиллар давомида киритилган инвестициялар умумий ҳажми 7,5 млрд доллардан ошди, бу эса мамлакатлар ўртасида узоқ муддатли иқтисодий ҳамкорликка стратегик қизиқиш мавжудлигини кўрсатади. 2017 йилдан буён ТДТ мамлакатлари капитали иштирокидаги корхоналар сони 4,5 баробарга ортиб, 2024 йил якунига келиб 3,6 мингтага етди.
Туркия энг йирик инвестор сифатида ажралиб туриб, Ўзбекистон иқтисодиётига 1,8 млрд доллар сармоя киритди. Бу ТДТ мамлакатларидан жалб этилган инвестициялар умумий ҳажмининг қарийб 80%ини ташкил қилади. Инвестициялар асосан қурилиш, тўқимачилик ва логистика соҳаларига йўналтирилган бўлиб, Туркиянинг Ўзбекистон иқтисодиётининг стратегик тармоқларида ҳамкорликка юқори қизиқишини намоён этмоқда.
Ўтган саммитлар Туркий давлатлар ташкилоти тизимли иқтисодий интеграция учун мустаҳкам асосга эга эканини кўрсатди. Ўзбекистоннинг Туркий инвестиция жамғармаси ва Тараққиёт банкини ташкил этиш, “яшил коридорлар” ва рақамли савдо майдончаларини йўлга қўйиш, транспорт кенгашларини шакллантириш ҳамда йиллик иқтисодий форумларни ўтказишга оид таклифлари изчил равишда кучайтирилиши зарур бўлган йўналишни белгилаб берди. Кейинги қадамлар ушбу ташаббусларни институционал жиҳатдан мустаҳкамлаб, уларни декларатив эмас, балки амалда ишлайдиган механизмларга айлантиришга йўналтирилиши лозим.
Муҳим вазифалардан бири — божхона тартиб-таомилларини уйғунлаштириш ва рақамли ҳужжат айланмасини жадал йўлга қўйишдир. Бу Транскаспий ва бошқа транспорт йўналишларини жаҳон даражасида рақобатбардош қилишга хизмат қилади.
Шу билан бирга, ҳамкорликдаги молиялаштириш воситаларини — Туркий инвестиция жамғармаси ва Тараққиёт банкини мустаҳкамлаш зарур. Ушбу институтлар саноат, қишлоқ хўжалиги ва энергетика соҳаларидаги қўшма лойиҳалар учун асосий таянчга айланиши керак.
Алоҳида эътибор барқарор ривожланиш, “яшил иқтисодиёт”, экология ва озиқ-овқат хавфсизлиги йўналишларига қаратилиши лозим.
Шу тариқа, сўнгги йиллар тажрибаси Ўзбекистоннинг ТДТ доирасида иқтисодий интеграциянинг драйверига айланганини кўрсатмоқда. Бироқ кейинги босқичдаги асосий вазифа — ушбу ташаббусларни барқарор ишлайдиган институтларга айлантиришдан иборат.
Обид Хакимов
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази директори
Изоҳ қолдириш