O‘zbekiston savdo, investitsiyalar, transport, raqamlilashtirish va barqaror rivojlanish sohalarida tashabbuslarni ilgari surish orqali tashkilotning iqtisodiy kun tartibini faol shakllantirmoqda. Bugungi kunda faqat deklarativ takliflar haqida emas, balki ularning amaliy ijrosi bo‘yicha dastlabki natijalar haqida ham gapirish mumkin. Bu esa Turkiy davlatlar umumiy iqtisodiy makonini shakllantirishda O‘zbekistonning ortib borayotgan roliga dalil bo‘lib xizmat qiladi.
O‘zbekiston Prezidentining 2018 yilda Turkiy davlatlar tashkiloti sammitida ilk ishtirokidan boshlab, mamlakatimiz iqtisodiyot, transport, raqamli texnologiyalar, ekologiya va gumanitar hamkorlik sohalarida aniq takliflar bilan doimiy ravishda chiqish qilib kelmoqda.
Cholpon-Otadagi sammitda asosiy e’tibor savdo va transport koridorlarini rivojlantirishga qaratilgan edi. 2019 yil Boku sammitida esa yosh tadbirkorlar forumini tashkil etish g‘oyasi ilgari surildi. Pandemiya davrida O‘zbekiston “yashil koridorlar”ni yaratish va logistikani soddalashtirish tashabbusi bilan chiqdi. 2022 yil Samarqand sammitida yangi iqtisodiy imkoniyatlar umumiy makonini barpo etish va Turkiy investitsiya jamg‘armasini ishga tushirish masalasi ko‘tarildi. 2023–2024 yillarda Turkiy taraqqiyot bankini tashkil etish, Temir yo‘l ma’muriyatlari kengashini tuzish hamda raqamli hujjat aylanmasi to‘g‘risidagi kelishuvlarni imzolash tashabbuslari ilgari surildi. 2025 yilda esa e’tibor yana logistika sohasiga qaratildi – Budapeshtdagi norasmiy sammitda Transkaspiy yo‘nalishi bo‘yicha “yagona oyna” va “yashil koridorlar” tizimlarini jadal joriy etish taklifi bildirildi.
Shu tariqa, o‘tgan yetti yil davomida O‘zbekiston tashabbuslari izchillik kasb etdi hamda Turkiy davlatlar tashkiloti mamlakatlari o‘rtasida iqtisodiy integratsiyaning uzoq muddatli strategiyasini, investitsiya faolligini kuchaytirish va sanoat kooperatsiyasini shakllantirishga xizmat qilmoqda.
TDT sammitlari shuni ko‘rsatdiki, O‘zbekiston tomonidan ilgari surilgan tashabbuslarning katta qismi deklarativ darajadan amaliy ijro bosqichiga o‘tdi.
Eng avvalo, Turkiy investitsiya jamg‘armasi faoliyatini alohida ta’kidlash zarur. Unga doir qaror 2022 yil Samarqand sammitida qabul qilingan, 2023 yilda Anqarada yuridik jihatdan rasmiylashtirilgan va 2024 yil boshida kuchga kirgan.
2025 yil fevral oyida Ozarbayjonda o‘tkazilgan TDT Biznes-forumda Jamg‘arma ustav kapitali 20% ga oshirildi – 500 mln dollardan 600 mln dollargacha. Shuningdek, O‘zbekiston unga 100 mln dollar miqdorida investitsiya kiritdi.
Bugungi kunda Jamg‘arma qo‘shma loyihalarni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha ishlarni boshladi va bu moliyaviy integratsiya sohasidagi eng asosiy yutuq sifatida qaralishi mumkin. Shu bilan birga, Turkiy taraqqiyot bankni tashkil etish taklifi hali ham muhokama jarayonida bo‘lib, uni umumiy moliyaviy arxitekturani shakllantirishdagi keyingi qadam sifatida baholash mumkin.
Transport va logistika kun tartibida ham sezilarli ilgarilash kuzatilmoqda. O‘zbekiston tashabbusi bilan Temir yo‘l ma’muriyatlari kengashini tuzish bo‘yicha muzokaralar boshlandi. Shuningdek, elektron ruxsatnomalar va e-TIR tizimlarini joriy etishga oid hujjatlar kelishib olindi. Ushbu vositalar kelgusida yagona raqamli transport makonini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Biroq amalda hozircha pilot loyihalar va kelishilgan “yo‘l xaritalari” haqida so‘z bormoqda.
“Yashil koridorlar” va “yagona oyna” tizimlarini “O‘rta transport koridori”da joriy etish taklifi ham yakuniy hujjatlarda o‘z aksini topdi, ammo hozircha amalga oshirishga tayyorgarlik bosqichida turibdi. Aniq qadam sifatida 2025 yil noyabr oyida Toshkentda TDTning multimodal tashish va logistika bo‘yicha Xalqaro forumi o‘tkazilishi rejalashtirilgan.
Investitsiya sohasida kooperatsiya mexanizmlari ham rivojlanmoqda. 2025 yil iyun oyida Toshkentda o‘tkazilgan uchrashuvda TDT mamlakatlari institutlarini birlashtiruvchi investitsiyalarni jalb qilish agentliklari tarmog‘i — TurkIPAnet tashkil etildi.
Umuman olganda, bugungi kunga qadar Turkiy investitsiya jamg‘armasi, savdo va transport jarayonlarini raqamlilashtirish, shuningdek, Markaziy banklar kengashini tuzish orqali moliyaviy sohada institutsional muloqotni yo‘lga qo‘yish kabi tashabbuslar amalga oshirildi yoki faol fazada davom etmoqda, deya ta’kidlash mumkin.
Turkiy davlatlar umumiy aholisi 175 million nafardan ortiqni tashkil etadi, xarid qobiliyati pariteti bo‘yicha yalpi ichki mahsuloti (YaIM) 5,6 trln dollarga yetgan. 2024 yilda tashqi savdo aylanmasi 1,2 trln dollardan oshdi. Biroq mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo hozircha ushbu hajmning atigi 5%ini tashkil etadi.
Shu bilan birga, TDT mamlakatlari iqtisodiyotlari ko‘p jihatdan bir-birini to‘ldiruvchi xususiyatga ega. Bu esa sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish va o‘zaro eksport hajmini oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Turkiy davlatlar katta miqdordagi noyob yer qazilma resurslari zaxiralari hamda rivojlangan qayta ishlash sanoatiga ega. Mavjud salohiyatdan samarali foydalanish o‘zaro savdoni kengaytirish va sanoat kooperatsiyasini kuchaytirishga xizmat qiladi.
O‘zbekiston tashqi savdosining 14,5%i Turkiy davlatlar hissasiga to‘g‘ri keladi. So‘nggi sakkiz yil davomida tovar aylanmasi qariyb uch barobarga oshib, 3,34 mlrd dollardan 9,5 mlrd dollarga yetdi. Eksport hajmi 3,5 mlrd dollarga, import esa 6,1 mlrd dollarga ko‘tarildi. Asosiy savdo hamkorlari sifatida Qozog‘iston (4,3 mlrd dollar), Turkiya (2,9 mlrd dollar), Turkmaniston (1,2 mlrd dollar) va Qirg‘iziston (846 mln dollar) ajralib turibdi.
Eksport tarkibida asosiy ulushni sanoat tovarlari (33%), mashina va jihozlar (23%), shuningdek, oziq-ovqat hamda kimyo mahsulotlari tashkil etmoqda. Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi hisob-kitoblariga ko‘ra, O‘zbekiston TDT mamlakatlariga eksport hajmini yana 2,7 mlrd dollarga oshirish imkoniyatiga ega. Jumladan, Turkiyaga – 1,8 mlrd dollar, Qozog‘istonga – 500 mln dollar, Vengriyaga – 200 mln dollar va Qirg‘izistonga – 100 mln dollar.
Investitsiyaviy hamkorlik ham ijobiy dinamikani namoyon etmoqda. Jumladan, 2017–2024 yillar davomida TDT mamlakatlarining O‘zbekistonga yo‘naltirgan investitsiyalari 7,5 mlrd dollardan ortiqni tashkil etdi, qo‘shma korxonalar soni esa 4,5 barobarga oshdi. Asosiy investor sifatida Turkiya ajralib turib, 1,8 mlrd dollar miqdorda sarmoya kiritgan. Bu investitsiyalar asosan qurilish, to‘qimachilik va logistika sohalariga yo‘naltirilgan.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tahlillariga ko‘ra, TDT mamlakatlari bilan kooperatsiya aloqalarini quyidagi yo‘nalishlarda yanada kengaytirish imkoniyatlari mavjud: to‘qimachilik sanoati, kiyim-kechak va charm ishlab chiqarish, zargarlik sanoati, oziq-ovqat mahsulotlari, qurilish materiallari va boshqalar.
O‘zbekiston iqtisodiyotiga TDT mamlakatlari sarmoyalarini jalb etishda ijobiy dinamika kuzatilmoqda. 2017–2024 yillar davomida kiritilgan investitsiyalar umumiy hajmi 7,5 mlrd dollardan oshdi, bu esa mamlakatlar o‘rtasida uzoq muddatli iqtisodiy hamkorlikka strategik qiziqish mavjudligini ko‘rsatadi. 2017 yildan buyon TDT mamlakatlari kapitali ishtirokidagi korxonalar soni 4,5 barobarga ortib, 2024 yil yakuniga kelib 3,6 mingtaga yetdi.
Turkiya eng yirik investor sifatida ajralib turib, O‘zbekiston iqtisodiyotiga 1,8 mlrd dollar sarmoya kiritdi. Bu TDT mamlakatlaridan jalb etilgan investitsiyalar umumiy hajmining qariyb 80%ini tashkil qiladi. Investitsiyalar asosan qurilish, to‘qimachilik va logistika sohalariga yo‘naltirilgan bo‘lib, Turkiyaning O‘zbekiston iqtisodiyotining strategik tarmoqlarida hamkorlikka yuqori qiziqishini namoyon etmoqda.
O‘tgan sammitlar Turkiy davlatlar tashkiloti tizimli iqtisodiy integratsiya uchun mustahkam asosga ega ekanini ko‘rsatdi. O‘zbekistonning Turkiy investitsiya jamg‘armasi va Taraqqiyot bankini tashkil etish, “yashil koridorlar” va raqamli savdo maydonchalarini yo‘lga qo‘yish, transport kengashlarini shakllantirish hamda yillik iqtisodiy forumlarni o‘tkazishga oid takliflari izchil ravishda kuchaytirilishi zarur bo‘lgan yo‘nalishni belgilab berdi. Keyingi qadamlar ushbu tashabbuslarni institutsional jihatdan mustahkamlab, ularni deklarativ emas, balki amalda ishlaydigan mexanizmlarga aylantirishga yo‘naltirilishi lozim.
Muhim vazifalardan biri — bojxona tartib-taomillarini uyg‘unlashtirish va raqamli hujjat aylanmasini jadal yo‘lga qo‘yishdir. Bu Transkaspiy va boshqa transport yo‘nalishlarini jahon darajasida raqobatbardosh qilishga xizmat qiladi.
Shu bilan birga, hamkorlikdagi moliyalashtirish vositalarini — Turkiy investitsiya jamg‘armasi va Taraqqiyot bankini mustahkamlash zarur. Ushbu institutlar sanoat, qishloq xo‘jaligi va energetika sohalaridagi qo‘shma loyihalar uchun asosiy tayanchga aylanishi kerak.
Alohida e’tibor barqaror rivojlanish, “yashil iqtisodiyot”, ekologiya va oziq-ovqat xavfsizligi yo‘nalishlariga qaratilishi lozim.
Shu tariqa, so‘nggi yillar tajribasi O‘zbekistonning TDT doirasida iqtisodiy integratsiyaning drayveriga aylanganini ko‘rsatmoqda. Biroq keyingi bosqichdagi asosiy vazifa — ushbu tashabbuslarni barqaror ishlaydigan institutlarga aylantirishdan iborat.
Obid Xakimov
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori
Izoh qoldirish