Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi so‘nggi 5 yil davomida O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik tahlilini o‘tkazdi hamda bu boradagi hamkorlikni yanada rivojlantirish imkoniyatlarini baholadi.
Osiyo taraqqiyot banki baholashicha, 2024 yilda Mo‘g‘iliston iqtisodiy barqarorlikni saqlab qoldi: YaIM 4,9%ga o‘sib, 21,3 milliard dollarni tashkil etdi. Mo‘g‘uliston YaIMning eng katta ulushini xizmatlar (46,8%), tog‘-kon sanoati (25,2%), qishloq xo‘jaligi (13%) va boshqa tarmoqlar (15%) egallaydi.
Mo‘g‘uliston muhim mineral xomashyo zaxiralariga ega: mamlakat hududida 8 mingdan ortiq kon va taxminan 1,2 mingta shaxta mavjud bo‘lib, ulardan 80 dan ortiq turdagi foydali qazilmalar qazib olinadi. Xususan, mamlakatda ko‘mir (33,4 trln t.), temir rudasi (1,84 trln. t.), neft (332 mln. t.), mis (69,9 mln. t.), uran (192 ming t.) va oltin (448.1 t.) zaxiralari mavjud.
Qayd etilishicha, jami xorijiy investitsiyaning 70%i tog‘-kon sanoatiga yo‘naltirilgan bo‘lsa, qolgan 30%i savdo, oziq-ovqat sanoati, bank-moliya xizmatlari va boshqa tarmoqlar o‘rtasida taqsimlanadi. Sanoat ishlab chiqarishining asosini ko‘mir, qayta ishlangan sut, sement, elektr energiyasi, mis, un, metall prokati va oltin tashkil etadi.
Mo‘g‘uliston qishloq xo‘jaligida chorvachilik ustuvor tarmoq hisoblanadi. Mamlakat mayda va yirik qoramollar, ayniqsa, kashmir echki va qo‘ylar soni bo‘yicha dunyoda yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. 2024 yilda chorva mollarining umumiy soni 67 million boshga yetdi. Xom kashmir ishlab chiqarish 10 ming tonnadan ortiqqa yaqinlashdi, bu dunyo hajmining qariyb 40%ini tashkil etadi. Biroq, shundan faqat yarmidan kamrog‘i - taxminan 4,5 ming tonnasi qayta ishlanadi. Qayta ishlashda taxminan 10 mingga yaqin kishi band bo‘lib, shundan 90%ga yaqinini ayollar tashkil etadi. Mo‘g‘iliston hukumati 2028 yilga kelib birlamchi qayta ishlashni 100%ga va chuqur qayta ishlashni 40%ga oshirishni rejalashtirmoqda.
2024 yilda Mo‘g‘ulistonning tashqi iqtisodiy faoliyati ijobiy rivojlandi: tashqi savdoning umumiy hajmi 27,4 milliard dollarni tashkil etdi, bu o‘tgan yilga nisbatan 12,3%ga ko‘pdir. Eksport 15,75 milliard dollar, import 11,65 milliard dollarni tashkil etib, 4,1 milliard dollarlik ijobiy savdo saldoni ta’minladi. Eksportning asosiy qismini tog‘-kon sanoati mahsulotlari tashkil etadi - umumiy hajmning qariyb 90%.
Eksportning asosiy mahsulotlari ko‘mir (8,43 milliard dollar yoki 53,5%), mis konsentrati (2,65 milliard dollar yoki 16,8%), oltin (835 million dollar yoki 5,3%), temir rudasi (365 million dollar) va to‘qimachilik (356 million dollar) hisoblanadi. Asosiy eksport hamkorlari Xitoy, Shveysariya, Singapur, Janubiy Koreya va Rossiya davlatlari hisoblanadi.
Importda neft mahsulotlari (2,15 milliard dollar yoki 18,6%), yengil avtomobillar (1,1 milliard dollar), yuk avtomobillari (742,7 million dollar), qurilish uskunalari (522,3 million dollar), telekommunikatsiya uskunalari (282,5 million dollar), 6,8 milliard dollarlik boshqa turli tovarlar yetakchilik qilmoqda. Asosiy yetkazib beruvchilar - Xitoy, Rossiya, Yaponiya, Janubiy Koreya va AQSh hisoblanadi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankining 2024 yilda Mo‘g‘ulistonga kiritgan sarmoyasi 264 million yevroni (2023 yildagi 143 million yevroga nisbatan) tashkil etdi, jami investitsiyalar hajmi 2,6 milliard yevroga yetdi, shundan 74%i xususiy sektorga yo‘naltirilgan.
2019-2024 yillarda O‘zbekiston va Mo‘g‘uliston o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 10,5 barobardan ko‘proq – 1,9 million dollardan 20,4 million dollargacha o‘sdi. Shu bilan birga, O‘zbekiston eksporti 1,5 million dollardan 15,1 million dollarga, import esa 519 ming dollardan 5,31 million dollarga oshgan. Birgina 2024 yilning o‘zida ikki davlat o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 46,8%ga, eksport va import hajmi 47%ga o‘sdi.
O‘zbekiston eksporti tarkibida eng katta ulush mashina va transport uskunalari – 9,3 million dollar (61,5%), oziq-ovqat mahsulotlari – 3,55 million dollar (23,5%), shuningdek, xizmatlar, sanoat mahsulotlari, tayyor mahsulotlar, ichimliklar va tamaki mahsulotlariga to‘g‘ri keladi.
Mo‘g‘ulistondan import asosan oziq-ovqat mahsulotlari – 5,06 million dollar (95,2%), shuningdek, moylar, sanoat tovarlari va kimyo mahsulotlariga to‘g‘ri keladi. 2025 yilning yanvar-mart oylarida mamlakatlar o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 9,7 million dollarni tashkil etib, 2024 yilning shu davriga nisbatan 2,4 barobar ko‘pdir. Shu bilan birga, mashina va transport uskunalari (4,9 million dollar), shuningdek, oziq-ovqat mahsulotlari yetkazib berish hajmining oshishi hisobiga eksport 33,1%ga, import esa 10,5 barobarga oshgan.
Tomonlar hamkorlikni chuqurlashtirish uchun keng imkoniyatlarga ega.
Birinchidan, O‘zbekiston mahsulotlarining Mo‘g‘uliston bozoriga, ayniqsa, O‘zbekiston barqaror raqobatdosh ustunliklarga ega bo‘lgan mahsulotlar toifalariga eksportini oshirish uchun salmoqli salohiyat mavjud.
Ikkinchidan, Mo‘g‘ulistonda jun va terini qayta ishlash, shuningdek, to‘qimachilik mahsulotlari ishlab chiqarish bo‘yicha O‘zbekiston-Mo‘g‘ul qo‘shma korxonalarini tashkil etish istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi. Kashmirni chuqur qayta ishlash bo‘yicha ishlab chiqarishni tashkil etish, jumladan, yigiruv, bo‘yash, trikotaj va kiyim-kechak ishlab chiqarishni o‘zbek texnologiyalari va tajribasidan foydalangan holda tashkil etish eng dolzarb yo‘nalishlardan biri bo‘lishi mumkin.
Kashmir sohasida hamkorlikni qo‘shma qayta ishlash quvvatlarini yaratish, tajriba almashish, kadrlar tayyorlash va eksport kooperatsiyasini kengaytirish orqali sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish mumkin, bu esa har ikki davlatning jahon qiymat zanjiridagi o‘rnini mustahkamlash imkonini beradi.
Uchinchidan, O‘zbekiston kompaniyalarining Mo‘g‘ulistonda mis va tarkibida oltin bo‘lgan rudalarni qayta ishlashda ishtirok etishiga real qiziqish bor. Bu hamkorlik O‘zbekiston korxonalarida qayta ishlash va qayta ishlash bo‘yicha autsorsingni ham, Mo‘g‘ulistonda qo‘shma korxona yaratishni ham o‘z ichiga olishi mumkin. Ikkinchisi konsentratlarni metallurgiyada qayta ishlash, katodli mis, tozalangan oltin va yuqori qo‘shimcha qiymatga ega boshqa mahsulotlar ishlab chiqarishga ixtisoslashishi mumkin edi.
Bunday loyihalarni amalga oshirish nafaqat mamlakatlar o‘rtasidagi sanoat kooperatsiyasini mustahkamlash, balki Mo‘g‘ulistonga xomashyo eksportiga qaramlikni kamaytirish, shu bilan birga xalqaro bozorlarda qo‘shma mahsulotlar mavjudligini kengaytirish imkonini beradi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi
Izoh qoldirish