Мустақиллик даври мобайнида Ўзбекистон давлат тизимида муҳим ўзгаришлар рўй берди ва фаол ривожланишда давом этмоқда. Хусусан, парламент ва сиёсий партияларнинг ролини мустаҳкамлаш, давлат бошқаруви тизимини ислоҳ қилиш, давлат хизматининг ташкилий-ҳуқуқий асосларини ривожлантириш, шунингдек, суд-ҳуқуқ тизимини янада ислоҳ қилишни таъминлайдиган 2017-2021 - йилларда Ўзбекистон Республикаси ривожланишининг беш устувор йўналиши бўйича Ҳаракат стратегиясини қабул қилиш билан боғлиқ ўзгаришлар айниқса сезиларли бўлди.

Карантин чекловларига қарамасдан Ўзбекистонда иқтисодий ўсиш кутилмоқда

Ушбу стратегиянинг амалга оширилиши сўнгги йилларда мамлакат ҳукумати тузилмаларини тубдан модернизация қилиш имконини берди. Давлат ҳокимияти тизимининг горизонтал мувозанатини таъминлашда сезиларли ютуқларга эришилди: ижро ҳокимияти ва суд ҳокимиятининг юқори таркибини шакллантиришда янги ваколатларга эга бўлган Олий Мажлиснинг роли сезиларли даражада ошди. Олий суд органларини оптималлаштириш ва улар кўриб чиқадиган масалалар турига қараб ихтисослаштиришга асосланган ҳудудий судларнинг изчил тузилмасини жорий этиш орқали суд тизимининг самарадорлиги сезиларли даражада яхшиланди. Тубдан маъмурий ислоҳот ўтказилиб, давлат ва хўжалик бошқаруви тузилмалари модернизация қилинди ва янгиланди.

Парламентдаги ўзгаришлар

Ислоҳотларнинг стратегик мақсади ўз фуқароларининг демократик тамойиллари ва шахсий эркинликларини, уларнинг кафолати ва ҳимоясини таъминловчи демократик давлат қуришдан иборат. Сўнгги йилларда халқ билан мулоқотни фаоллаштириш учун электрон портал ва ижтимоий медиа-иловалар ишга туширилиб, депутатларга сайловчилар билан доимий мулоқотни давом эттириш имконини бераётгани бу борада салмоқли қадамлар қўймоқда. Ушбу тизим сайловчи депутатнинг кундалик фаолиятини кузатиши, қонун лойиҳаларини муҳокама қилиши ва улар ҳақида ўз фикрини билдириши учун ишлашга мўлжалланган.

Таъкидлаш лозимки, Жаҳон банкининг "Давлат бошқаруви кўрсаткичи"да 2019 йилда Ўзбекистоннинг позицияси 5 та кўрсаткич бўйича яхшиланди. Бунга олиб борилган ислоҳотлар асос бўлди, уларни ҳал этишга ёрдам бериш учун самарали мулоқот ва халқ муаммоларини ўрганиш тизими яратилиб, матбуот эркинлиги ва давлат органларининг халққа ҳисобдорлигини таъминлаш борасида муҳим қадамлар қўйилди.

Бугунги кунда улар Олий Mажлис Сенати аъзоларининг 25% ини, Қонунчилик палатаси депутатларининг 32% ини ташкил этади. Янги сайлов депутатлари ва сенаторларининг аксарияти янги сайланади. Ҳаммаси бўлиб парламент 4/5 янги аъзодан иборат. Ўртача ёшга келсак, иккала палата ҳам ўтган сайловга нисбатан ўртача уч йилга "ўсди": 46 ва 57 ёш 2015 йил билан таққослаганда 43 ва 54 ёш. Сўнгги йилларда ижро этувчи органларда аёллар вакиллик кўрсаткичлари ҳам 3,4% дан 16% гача – деярли 5 баробар ошди.

Бугунги кунда улар Олий Mажлис Сенати аъзоларининг 25% ини, Қонунчилик палатаси депутатларининг 32% ини ташкил етади. Янги чақириқ депутатлари ва сенаторларининг аксарияти янги сайланади. Ҳаммаси бўлиб парламент 4/5 янги аъзодан иборат. Ўртача ёшга келсак, иккала палата ҳам охирги чақирувга нисбатан ўртача уч йилга "пишиб" қолди: 46 ва 57 йил, 2015 да 43 ва 54 билан таққослаганда. 3,4% дан 16% гача-сўнгги йилларда, ижро етувчи органларда аёллар вакиллик ҳам деярли 5 баробар ошди.

Сўнгги йилларда Ўзбекистон нуфузли халқаро парламентлараро тузилмаларнинг фаол ва ташаббускор иштирокчисига айланди. Улар орасида Парламентлараро Иттифоқ, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилотининг Парламентлараро ассамблеяси, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги Парламентлараро ассамблеяси бор. Бундан ташқари, мазкур ташкилотларда Олий Maжлис депутатлари раҳбарлик лавозимларига сайланди.

Давлат хизматидаги муаммолар

Ўзбекистонда давлат хизматини ташкил этиш масаласи мустақилликка эришгандан буён энг долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Узоқ вақт давомида давлат хизматчиларининг таркиби, лавозимлари ва синфлари масалалари ноаниқ бўлиб қолди. Қисман, норматив-ҳуқуқий тартибга солишдаги бу бўшлиқ Республика давлат бошқаруви тизимини ривожлантириш чоғида чиқарилган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар билан қопланди.

Давлат хизмати тизимидаги мавжуд вазиятни ўнглашга қайта-қайта уринишлар бўлди. Дастлаб кўрилаётган чора-тадбирлар, аввало, давлат хизматчилари сонининг назоратсиз ўсишининг олдини олишга қаратилди. 1996 ва 2003 йилларда мамлакатнинг юқори раҳбарияти олий ва минтақавий ижроия органларида иккита кенг кўламли ходимларни қисқартириш ташаббуси билан чиқди. Ушбу чора-тадбирлар мамлакат аҳолисига нисбатан давлат хизматчилари сонини 6 дан 1000 аҳолисига нисбатига эришиш имконини берди.Ўзбекистон Республикаси давлат хизматини тартибга солишнинг кўпгина муаммолари уни шакллантиришнинг дастлабки босқичида норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тузилишининг турличалиги билан изоҳланди.

Шу билан бирга, ушбу чора-тадбирлар фуқароларни танлаш ва давлат хизматига қабул қилишни норматив жиҳатдан тартибга солишнинг етарли эмаслиги билан боғлиқ тизимли муаммоларни ҳал қила олмади. 2016 йилда давлат органларида банд бўлган фуқаролар учун профессионал мезонларни белгилашга уриниш-Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Давлат бошқаруви органлари ва маҳаллий ижро этувчи ҳокимият органлари ходимларининг одоб-ахлоқ намунавий қоидаларини тасдиқлаш тўғрисида"ги қарори қабул қилинди.

Ушбу қарор давлат хизматчиларининг барча турдаги давлат хизмати учун умумий бўлган расмий хулқ-атвор тамойилларини белгилаб берди. Низомнинг 5-бандига асосан Давлат хизматчилари ўз касбий фаолиятини қуйидаги принциплар асосида амалга оширишлари керак:

• қонунийлик;
• фуқаролар ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларининг устуворлиги;
• ватанпарварлик ва хизмат бурчига фидоийлик;
• давлат ва жамият манфаатларига содиқлик;
• адолатлилик, ҳалоллик ва холислик;
• манфаатлар тўқнашувига йўл қўймаслик.

Шу билан бирга, Низом матнида илгари давлат хизматчилари фаолиятини тартибга солувчи норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга киритилмаган манфаатлар тўқнашуви тушунчаси қўшимча тарзда очиб берилган бўлса-да, унинг йўл қўйилмаслиги кўплаб давлат хизмати лавозимлари фаолиятини назарда тутилган.

Давлат хизматини ислоҳ қилишХизматга қабул қилиш, мансабни ошириш бўйича малакавий имтиҳонларни ўтказиш тартиби ва давлат хизматчиларининг моддий, ташкилий, ҳуқуқий ва меҳнат кафолатлари масалалари ҳал этилмай қолди.

Ўзбекистонда давлат хизматини ислоҳ қилиш йўлидаги энг муҳим қадамлари 2017 йил 7 февралда "Бешта ҳаракат стратегияси" ва "Ўзбекистон Республикасида маъмурий ислоҳототлар тушунчаси" қабул қилинганидан сўнг амалга оширилди. Концепциянинг йўл харитаси "Давлат хизмати тўғрисида"ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш, шунингдек, коррупцияга қарши курашиш ва давлат хизмати лавозимларига кадрларни танлаш тизимини тартибга солишга қаратилган бир қатор бюллетенларни ўз ичига олади. "Давлат хизмати тўғрисида"ги қонун лойиҳаси яқинда эълон қилинди ва жамоатчилик муҳокамасига қўйилди. Ҳозирги кундаги ушбу муҳим ҳужжат 8 та қисм ва 78 та моддани ўз ичига олади. Қонун ишлаб чиқувчилар Ўзбекистон Республикаси давлат суверенитети эълон қилинган пайтдан эътиборан тартибга солинмаган давлат хизматининг барча масалаларини норматив тартибга солишни таъминлаш вазифасини ўз зиммаларига олдилар.

Ҳозирги кунда давлат хизмати тизимини такомиллаштириш ишлари давом этмоқда. Ўзбекистон Республикаси академик ҳамжамияти бу борада давлатга фаол кўмаклашади. Ушбу ўзаро ҳамкорликнинг салмоқли натижаларидан бири "Тараққият"истиқболли раҳбар кадрларни танлаш бўйича республика танловини ўтказиш бўлди. Танлов Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат бошқаруви Академияси ва "Буюк Келажак" нодавлат нотижорат ташкилоти томонидан ташкил этилди. Танлов ҳар 3 йилда ўтказилиши режалаштирилган. Шартларга кўра, танловда 30 ёшдан 45 ёшгача бўлган, олий маълумотли ва тегишли соҳада бошқарув лавозимларида камида уч йиллик тажрибага эга бўлган Ўзбекистон Республикаси фуқаролари иштирок этишлари мумкин. Танлов ғолиблари тегишли йўналишлар бўйича давлат ташкилотларида юқори лавозимларга тайинланади, танлов финалчилари эса раҳбар кадрлар захирасига киритилади.

2019 йилда мамлакат раҳбарияти кадрлар сиёсатини такомиллаштириш чораларини кўрди. 2019 йил 3 октябрда Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Ўзбекистон Республикасида кадрлар сиёсати ва давлат фуқаролик хизмати тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги фармони кучга кирди. Ушбу Фармоннинг асосий натижаси Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги ташкил этилиб, унга бевосита ҳисобот берилди.

Агентликнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:

• давлат фуқаролик хизмати трансформациясининг ғоявий платформасини, уни ривожлантириш дастурлари ва лойиҳаларини ишлаб чиқиш, шунингдек, давлат фуқаролик хизмати соҳасида ягона сиёсатнинг амалга оширилишини таъминлаш;
• давлат органлари ва ташкилотларининг давлат кадрлар сиёсати соҳасидаги фаолиятини мувофиқлаштириш;
• давлат фуқаролик хизматини ривожлантириш жараёнлари ва истиқболларини мониторинг ва таҳлил қилиш ҳамда ушбу соҳадаги муаммолар ва таҳдидларни бартараф этиш бўйича таклифлар ишлаб чиқиш;
• очиқлик, профессионаллик ва ҳисобдорлик тамойилларига асосланган ходимларни бошқариш ва инсон ресурсларини ривожлантиришнинг инновацион усулларини жорий этиш;
• Миллий кадрлар захирасини бошқариш, Давлат фуқаролик хизмати лавозимларининг давлат реестрини юритиш, шунингдек, давлат фуқаролик хизматчилари вакант лавозимларининг ягона очиқ порталини ташкил этиш ва юритиш;
• давлат фуқаролик хизматчилари фаолияти самарадорлигини баҳолашнинг ўлчанадиган индикаторлари (энг муҳим кўрсаткичлари) тизимини жорий этиш ва уларнинг натижаларини таҳлил қилиш, жамоатчилик фикрини ўрганиш ҳамда давлат органлари ва ташкилотлари раҳбарларининг очиқ рейтингини шакллантириш;
• малакали ва юқори малакали мутахассисларни, шу жумладан хорижда яшаётган ватандошлар орасидан аниқлаш ва жалб этиш, шунингдек, давлат фуқаролик хизматига иқтидорли ёшлар ва хотин-қизларни кенг жалб этиш бўйича тизимли ишларни олиб бориш;
• энг истиқболли кадрларни давлат фуқаролик хизматига очиқ мустақил танлов асосида қабул қилишни ташкиллаштириш;
• давлат фуқаролик хизматчиларида юксак касбий ахлоқ-одобни, коррупцияга қарши туриш маданиятини ва унга тоқатсиз муносабатни шакллантириш;
• давлат фуқаролик хизмати соҳасига ахборот-коммуникация технологияларини жорий этиш ва уларни изчил такомиллаштириб бориш, давлат фуқаролик хизматчилари шахсий маълумотларининг хавфсизлигини таъминлаган ҳолда улар тўғрисидаги маълумотлар базасини шакллантириш;
• давлат фуқаролик хизматчиларининг иш берувчилар билан ўзаро муносабатларида уларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, шунингдек, уларнинг меҳнат фаолияти ва ижтимоий ҳимояси учун муносиб шарт-шароитлар яратишга кўмаклашиш;
• давлат хизматчилари ва мутахассисларни хориждаги нуфузли таълим, илмий ва бошқа муассасаларда таълим олишини ташкил этишга кўмаклашиш.

2021 йилнинг 1 январидан давлат органлари ва ташкилотларида давлат хизматига қабул қилиш очиқ мустақил танлов асосида амалга оширилиши белгиланган ушбу Фармон Ўзбекистон Республикасининг давлат давлат хизматини кўрсатувчи барча давлат органлари ва ташкилотларига тегишлидир.

Бу ҳолатда Давлат хизматини ривожлантириш агентлигининг регулятор сифатида роли жуда муҳим бўлади. Фармонга кўра, Давлат ташкилотларининг кадрлар бўлими раҳбарлари Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги ва тегишли равишда унинг филиаллари билан келишилган ҳолда лавозимга тайинланади ва лавозимдан озод қилинади. Бундан ташқари, Давлат хизматини ривожлантириш агентлиги давлат хизматини тартибга солиш бўйича барча норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни, шу жумладан ҳақ тўлаш ва моддий рағбатлантириш масалалари бўйича экспертизадан ўтказади.

Янги Aгентлик олдида қўйилган яна бир муҳим вазифа давлат хизматчиларининг халқаро амалиётларини ташкил этиш эди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019-йил 3-октябрдаги қарорига мувофиқ, Aргос ташқи ишлар вазирлиги, инвестициялар ва ташқи савдо вазирлиги, молия вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги давлат бошқаруви Aкадемияси билан биргаликда давлат органлари ва ташкилотларининг ўрта ва қуйи бўғинларининг энг истиқболли 1000 нафардан кам бўлмаган иш стажига босқичма-босқич таълим бериш бўйича беш йиллик дастур ишлаб чиқишни амалга оширади. Қарорга мувофиқ, чет эл стажига йўналтириладиган шахсларга Ўзбекистон Республикаси элчисининг яшаш жойидаги иш ҳақи миқдорининг 60 фоизи миқдорида иш ҳақи тўланиши лозим.

Aйни пайтда Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Давлат хизматчилари ва мутахассисларни хорижда тайёрлаш ҳамда уларнинг салоҳиятини янада ошириш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги Фармонида жаҳоннинг 56 давлати, жумладан, Қозоғистон ва Россия Федерацияси каби қўшни давлатлар, шунингдек, Европа, Осиё ва Aмериканинг энг ривожланган давлатлари хорижий стажировка жойлари сифатида таклиф этилган.

Шубҳасиз, Ўзбекистон Республикаси давлат хизмати тизими ривожланиш жараёнида. Ушбу жараённи якунлаш учун ягона тизим тузиш қонунларини қабул қилиш талаб этилади, бироқ уларнинг мавжуд эмаслигига қарамасдан, мамлакат раҳбарияти давлат хизматининг сифат даражасини ошириш учун саъй-ҳаракатларни амалга оширмоқда.

Хулоса

Ўзбекистонда сўнгги йилларда давлат бошқаруви самарадорлигини ошириш борасида қатор ислоҳотлар амалга оширилди. Маъмурий ислоҳотлар концепцияси ижроси доирасида 12 та янги давлат органлари ташкил этилди, 20 та вазирлик ва идораларнинг фаолияти тубдан ўзгартирилди. Кейинги уч йилда ижтимоий-иқтисодий соҳанинг ўрта ва узоқ муддатли истиқболга мўлжалланган устувор йўналишларини жадал ривожлантириш бўйича 30 дан ортиқ концепция ва стратегиялар қабул қилинди. Келгуси беш йилга юқори иқтисодий ўсишни таъминлаш, саноат тармоқлари ва ижтимоий соҳани ривожлантириш бўйича муҳим вазифалар қўйилди, ялпи ички маҳсулотни қарийб икки баробарга ошириш – 58 миллиард доллардан 100 миллиард долларгача ва аҳолининг ҳаёт даражасини ошириш, бу борада амалга оширилаётган ислоҳотларни самарали давлат бошқарувисиз амалга ошириш мумкин эмас.

* Ушбу мақоланинг тўлиқ қисмини «Экономическое обозрение» журналининг 4 сонида ўқийсиз

Дилфуза Раҳимова,

Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги

Давлат бошқаруви академияси