Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (OECD), Davlat sektori innovatsiyalari observatoriyasi (OPSI) va Jahon hukumati sammiti (WGS) hamkorlikda 2023 yil may oyida nashr qilgan "Davlat boshqaruvidagi innovatsiyalarining global tendensiyalari 2023” hisoboti tahlil qilindi.
Hukumatlar so‘nggi bir necha yil ichida ko‘plab qiyinchiliklarga duch kelishdi, lekin ular jamiyat va iqtisodiyotni rivojlantirish uchun moslashdilar va innovatsiyalar kiritdilar. Bu esa davlat sektoridagi innovatsiyalarni kuchaytirdi va davlatning muhim rolini tikladi. OPSI va MBRCGI dunyoning 94 mamlakatidan 1084 ta innovatsion tashabbuslarni aniqladi va ularning tahlilini bayon qildi.
Shaffoflikning yangi aspektlari. Hukumatlar o‘ziga ishonchni mustahkamlash uchun fuqarolar oldida shaffoflik va hisobdorlikni oshirishning yangi usullari va samaradorlikni baholashning o‘lchovlarini izlamoqda.
Bunda ikki muhim aspekt bor:
Rules as Code hukumat qoidalarining izchilligi, o‘zaro muvofiqligi va shaffofligini yaxshilashga yordam beradi. Bundan tashqari, u odamlarga davlat majburiyatlari va huquqlarini tushunishga yordam beradigan xizmatlarni yaratishda qo‘llaniladi. Butun dunyoda 11 mlrd.dan ortiq IoT (Internet of Things) ga bog‘langan qurilmalar mavjud (2022 yil). Hukumatlar o‘zlarining «IoT» va «Aqlli shahar» tashabbuslari haqidagi ma’lumotlarni jamoatchilik uchun shaffofroq va ochiqroq qilishmoqda.
Sensor registr (Niderlandiya). Sensor registr - bu odamlarga Amsterdamdagi jamoat joylarida qanday sensorlar qo‘llanilishi, ular qanday ma’lumotlarni to‘plashi va ular uchun kim javobgarligini ko‘rish imkonini beruvchi vositadir. Bu oshkoralik va hisobdorlik uchun muhim bo‘lib, odamlarga o‘z shaxsiy daxlsizligi haqida ongli qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
Muammo. Jamoat joylaridagi kuzatuv texnologiyalari maxfiylik bilan bog‘liq muammolarni keltirib chiqaradi va aholining qadr-qimmati va shaxsiy hayotini himoya qilish uchun yangi siyosatlarni talab qiladi. Sensor texnologiyalaridan foydalanish orqali odamlarning harakatini kuzatish, shaxsini aniqlash va ularning faoliyati haqida ma’lumotlar to‘plash mumkin. Bu ma’lumotlar marketing, xavfsizlik, kuzatuv, shaxsiy hayotni buzish, kamsitish va boshqa maqsadlarda ishlatilishi mumkin.
Innovatsion yechim. Amsterdam 2021 yil jamoat joylarida sensorlardan foydalanish bo‘yicha shaffoflik va javobgarlikni oshirish maqsadida Nizom qabul qildi. Unga ko‘ra, jamoat joylarida ma’lumot to‘playdigan barcha tomonlar o‘zlarining sensorlari haqida hukumat tomonidan ishlab chiqilgan jamoatchilik uchun ochiq xaritada axborot berishlari va qaysi ma’lumotlarni to‘planganligini ko‘rsatishlari kerak.
COVID-19 dunyo miqyosida ruhiy salomatlikni yomonlashtirdi. Ruhiy salomatlik odamlarga, jamiyatlarga va iqtisodiyotga ta’sir qiluvchi (YaIMning 4 % gacha) asosiy muammodir.
Ruhiy salomatlik kafesi (Avstraliya). Latrobe salomatlik assambleyasi ish soatlaridan keyin yordam ko‘rsatish va favqulodda bo‘lmagan ruhiy salomatlik muammolarini hal qilish uchun Ruhiy salomatlik kafesini ishlab chiqdi. Kafe - bu ruhiy salomatlik bilan bog‘liq muammolarga duch kelgan odamlarni ish soatlaridan keyin barqarorlashtirishga moslashtirilgan jismoniy makon hisoblanadi.
Muammo. Latrobeda ruhiy salomatlik bilan bog‘liq muammolar yuqori darajada va ruhiy salomatlik xodimlari yetishmaydi, bu esa bemorlarning uzoq kutishiga va aholini favqulotda vaziyatlar bo‘limlariga olib keladi. An’anaviy ruhiy salomatlik xizmatlari ko‘pincha faqat 9:00 dan 17:00 gacha ishlaydi, bu ko‘pchilik uchun noqulaydir. Bundan tashqari, malakali psixologlar va boshqa ruhiy salomatlik xodimlari katta ehtiyoj mavjud.
Innovatsion yechim. Latrobening Sog‘liqni saqlash va inson xizmatlari bo‘limi yuzlab provayderlar, shifokorlar va xizmatchilar, ekspertlar va bemorlarni birlashtirdi. Ushbu sa’y-harakatlar natijasida ruhiy salomatlik kafesi konsepsiyasi yaratildi. Kafe kechqurun ishlaydi, bu esa kunduzi ishlaydigan odamlar uchun qulay hisoblanadi. Shuningdek, kafe tengdoshlarni qo‘llab-quvvatlash, maslahat va art-terapiya kabi turli xil qo‘llab-quvvatlash xizmatlarini taklif etadi.
Hukumatlar masofaviy tibbiy yordam ko‘rsatish uchun texnologiyalardan foydalanishmoqda. Masalan, Zoom maslahatlari, robotlar va dronlardan foydalanish. Shuningdek, hukumatlar kasallik xavfini bashorat qilish va yangi davolash usullarini ishlab chiqish kabi sog‘liqni saqlash natijalarini yaxshilash uchun sun’iy intellektdan foydalanmoqda. Biroq, hali ham ma’lumotlar va infratuzilmaning yetarli emasligi kabi muammolarni hal qilish kerak.
Tucuvi (Ispaniya). Tucuvi bemorlarni masofadan nazorat qilish uchun avtomatlashtirilgan telefon qo‘ng‘iroqlaridan foydalanadi, bu esa Ispaniyada hamshiralar va shifokorlarning etishmasligini bartaraf etishga yordam beradi.
Muammo. Ispaniyada surunkali kasalliklarga chalinganlar ko‘pligi, hamshiralar va shifokorlarning yetishmasligi sog‘liqni saqlash tizimiga ishonchni kamaytiradi.
Ispaniyada aholining deyarli uchdan bir qismi surunkali kasallikdan aziyat chekadi, bu 65 yoshdan oshganlar uchun qariyb 60 foizga yetadi. Ispaniyada 330 mingga yaqin hamshira (100 ming kishiga 625 hamshira va bu esa Yevropa Ittifoqidagi o‘rtacha 827 dan ancha past) ishlaydi.
Innovatsion yechim. Tucuvi - bemorni masofadan kuzatish uchun sun’iy intellektdan foydalanadigan kompaniya. Kompaniyaning sun’iy intellektga asoslangan virtual parvarishchisi Lola bemorlarga maxsus savollar bilan murojaat qilishi, ularning sog‘lig‘i holatini baholashi va natijalar haqida shifokor va hamshiralarni xabardor qilishi mumkin. Lola bemorlarning sog‘ligini yaxshilash va sog‘liqni saqlash xarajatlarini kamaytirishda samarali ekanligi isbotlangan. Foydalanish holatlarini o‘rganilganda Lola COVID-19 bilan kasallangan 100 nafar bemorni kuzatish imkonini berdi, javob berish darajasi 69% va qo‘ng‘iroqni muvaffaqiyatli yakunlash darajasi 62%ni tashkil qildi. Shuningdek, Lola dori-darmonlarga rioya qilishni yaxshilash, simptomlarni kuzatish va yaxshi odatlarni targ‘ib qilish uchun ham ishlatilgan. 2022 yil oktyabr oyida Tucuvi Yevropa innovatsiyalar Kengashidan 5,5 mln. yevro mablag‘ olishga muvaffaq bo‘ldi.
Hukumatlar mahalliy jamiyatlar duch keladigan muammolarga qarshi turish uchun ma’lumotlarga asoslangan inklyuziv sa’y-harakatlarni amalga oshirmoqda. Shuningdek, hukumatlar yashash narxi inqirozi, ishsizlik va raqamli tafovut kabi tengsizlikning boshqa shakllarini bartaraf etish uchun innovatsion strategiyalarni ishlab chiqmoqda.
Vakolatli oilalar tashabbusi (Singapur). Vakolatli oilalar tashabbusi kam ta’minlangan oilalarning kuchli tomonlarini rivojlantirish, o‘z maqsadlariga erishishda yordam berish uchun grantlar, jamg‘armalarni moslashtirish va guruhli yordamni taqdim etishga asoslangan rivojlanish tashabbusidir.
Muammo. Kam ta’minlangan oilalarga an’anaviy ijtimoiy yordam dasturlari asosiy ehtiyojlarni qondirish va qisqa muddatli yordam ko‘rsatish uchun mo‘ljallangan. Bu dasturlarda oilalarning uzoq muddatli maqsadlari va ularning jamiyatga hissa qo‘shish imkoniyatlari hisobga olinmaydi. Natijada, bu dasturlar qashshoqlik va qaramlik siklini davom ettirishi mumkin. Oilalarning uzoq muddatli farovonligiga qaratilgan ijtimoiy yordamga yanada yaxlit va kompleks yondashuvlar zarur.
Innovatsion yechim. Vakolatli oilalar tashabbusi bu aniq intilishlarga ega va o‘z rejalarini amalga oshirishga tayyor bo‘lgan kam ta’minlangan oilalarga moliyaviy va moliyaviy bo‘lmagan (Biznesni o‘qitish, jamg‘armalarni taqqoslash va h.k.) yordam ko‘rsatadigan yangi dastur. Tashabbus uchta muhim komponent: resurslar, tejamkorlikka moslashish va uchrashuvlardan iborat.
Resurslar. Oilalarga ularning rejalari va maqsadlaridan kelib chiqqan holda biznesni o‘qitish kabi moliyaviy bo‘lmagan yordam ko‘rsatiladi. Ushbu komponent oilalarga o‘z intilishlarini amalga oshirish uchun yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish va kuch berishga qaratilgan.
Tejamkorlikni moslashtirish. Tashabbus 1:2 asosida tejashga mos keladi. Ushbu jamg‘armalar oilalar tomonidan joriy yoki kelajakdagi daromad olish rejalarini qo‘llab-quvvatlash uchun ishlatilishi mumkin va oilalarga moliyaviy xavfsizlikni mustahkamlashga yordam beradi. Uchrashuvlar: Oilalar o‘rtasida muntazam ravishda o‘tkaziladigan guruh yig‘inlari oilalar o‘rtasida hamjamiyat tuyg‘usini yaratishga va ularning motivatsiyasiga yordam berishga qaratilgan.
Hukumatlar fuqarolarni davlat siyosati va xizmatlarini ishlab chiqish va joriy etishga jalb qilish uchun murakkab usullardan foydalanmoqda. Bunda doimiy fuqarolar kengashlarini tashkil etish, fuqarolik fanlari va SI yondashuvlari keng qo‘llanilmoqda.
#FreetownTheTreeTown (Serra-Leone). Serra-Leonening poytaxti va eng yirik shahri Fritaunda kuchli yomg‘irlar va o‘rmonlarning kesilishi halokatli ko‘chkilarga olib keldi, jumladan 2017 yilda 1000 ga yaqin kishi halok bo‘lgan. 2020 yilda Fritaun shahar kengashi ushbu xavfni #FreetownTheTreeTown tashabbusini ishga tushirish orqali hal qilishga qaror qildi. Uning maqsadi daraxtlarni kuzatish uchun innovatsion va arzon raqamli texnologiyalardan foydalangan holda shaharning yashil maydoni va o‘simliklar qoplamini ko‘paytirishga qaratilgan.
Muammo. Serra-Leonedagi o‘rmonlarning kesilishi, aholi sonining ko‘payishi va shaharlarning kengayishi tufayli uning iqlimi yomonlashmoqda. Bu ko‘chkilar, suv toshqini va qirg‘oq eroziyasi iqlim o‘zgarishi va biologik xilma-xillikka tahdid soladi.
Innovatsion yechim. Fritaun shahar kengashi 1 mln. daraxt ekish va shaharning o‘simlik qoplamini 50% ga oshirish uchun #FreetownTheTreeTownni ishga tushirdi. TreeTracker ilovasi jamiyat a’zolariga daraxt ekuvchilar sifatida ro‘yxatdan o‘tish va daraxtlarning rivojlanishini kuzatish imkonini berish uchun ishlab chiqilgan. 2020 yildan buyon Fritaunda 578 gektar shahar yerlariga 560 mingdan ortiq daraxt ekilgan. Tashabbus ijtimoiy himoyaga muhtoj va ish bilan band bo‘lmagan ayollar va yoshlar uchun 1200 dan ortiq ish o‘rni yaratdi, ularning 80% yoshlarga, 44% ayollarga to‘g‘ri keldi.
Ilyos Rabbimov, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Izoh qoldirish