Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi o‘tkazgan tahlil natijalariga ko‘ra, mamlakatda hozirda 101 ta o‘yinchoq ishlab chiqaruvchi korxona faoliyat yuritmoqda. 2023 yilda ular tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi 190 milliard so‘mni (15 million dollar) tashkil etgan. Asosiy ulushni plastmassa va yog‘och o‘yinchoqlar, mashinalar va yuk mashinalari, pistoletlar, qo‘g‘irchoqlar, oshxona va tibbiy jihozlar to‘plamlari, shuningdek, yumshoq va rezina o‘yinchoqlar tashkil etadi.
Umuman olganda, O‘zbekiston o‘yinchoq bozorida asosan plastmassa va metalldan yasalgan, yumshoq, shuningdek batareykada ishlaydigan yoki masofadan boshqariladigan o‘yinchoqlar ustunlik qiladi. Eng ko‘p sotiladigan mahsulotlar qiymati 3,5 mingdan 50 ming so‘mgacha bo‘lgan o‘yinchoqlardir.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi baholashlariga ko‘ra, O‘zbekiston bozorida import o‘yinchoqlar ulushi o‘rtacha 70–75%ni tashkil etadi. Ayniqsa, mexanik va elektron o‘yinchoqlar segmentida xorijiy mahsulotlar ulushi deyarli 100%ga yetadi. Plastmassa va qattiq materiallardan tayyorlangan o‘yinchoqlarda bu ko‘rsatkich taxminan 75%, yog‘och o‘yinchoqlarda esa 70% atrofida. Shu bilan birga, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning mahsulotlari asosan nisbatan arzon va ommabop toifadagi o‘yinchoqlar bilan ifodalangan.
Umuman olganda, bozor tuzilishi importga bog‘liq yo‘nalishning hanuz kuchli ekanini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ayniqsa, yuqori qo‘shilgan qiymatga ega toifalarda mahalliy ishlab chiqarishni kengaytirish uchun yetarlicha salohiyat mavjud.
2024 yilgi ma’lumotlarga ko‘ra, O‘zbekistonga o‘yinchoqlar importi 35 million dollarni tashkil etdi, bu ko‘rsatkich 2023 yilga nisbatan 7%ga o‘sgan. Import hajmining yarmidan ko‘pi — 18,4 million dollari (52,4%) — mexanizmsiz plastmassa o‘yinchoqlar hissasiga to‘g‘ri keladi. Shuningdek, asosiy ulushni kichik yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan o‘yinchoqlar, qug‘irchoqlar, yumshoq o‘yinchoqlar, shuningdek, elektron va mexanik modellar tashkil etadi. Xitoy hali ham asosiy yetkazib beruvchi davlat bo‘lib qolmoqda (95 foiz ulush), shu bilan birga Tojikiston, Rossiya va Chexiyadan ham kichik hajmda mahsulotlar kirib kelmoqda.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tahlillariga ko‘ra, import ulushining yuqoriligiga qaramasdan, O‘zbekistonning o‘yinchoq bozori sezilarli eksport salohiyatiga ega. Ayniqsa, bu imkoniyatlar MDH mamlakatlari va qo‘shni mintaqalarda yaqqol namoyon bo‘lmoqda.
Baholashlarga ko‘ra, ayrim yetkazib berish hajmlari rasmiy statistikada aks etmaydi, chunki qiymati besh ming dollargacha bo‘lgan eksport operatsiyalari majburiy deklaratsiyalanishdan ozod etilgan. Shunga qaramay, mavjud ma’lumotlar asosida 2024 yilda O‘zbekistondan o‘yinchoqlar eksporti hajmi taxminan 6,3 million dollarni tashkil etgani qayd etilmoqda. Eng katta ulush kichik yoshli bolalar uchun mo‘ljallangan o‘yinchoqlarga (49,3%), ta’limiy va rivojlantiruvchi o‘yinchoqlarga (23%) hamda mexanizmsiz plastmassa o‘yinchoqlarga (10,7%) to‘g‘ri keladi. Bu esa eksport asosan ommaviy va keng talabga ega toifalarda jamlanganini ko‘rsatadi.
Asosiy savdo bozorlari Qozog‘iston (38%), Rossiya (31%), Qirg‘iziston (20%) va Ozarbayjon (5%) hisoblanadi. Bunday tarkib O‘zbekistonning mintaqaviy savdo zanjirlariga tabiiy integratsiyalashuvini aks ettiradi, chunki madaniy yaqinlik va logistik qulaylik raqobatbardosh ustunliklarni yaratadi. Shu bilan birga, bozordagi keyingi o‘sish salohiyati hamon yuqori darajada saqlanib qolmoqda.
MDH mamlakatlaridan jami o‘yinchoqlar importi umumiy hajmi 1,7 milliard dollardan oshadi. Shu bilan birga, O‘zbekistonning ulushi hozircha taxminan 0,3%ni tashkil etadi. Taqqoslash uchun, umumiy qiymati 1,1 milliard dollarga baholangan Rossiya bozorida o‘zbek mahsulotlarining mavjudligi 0,2% bilan cheklangan, Qozog‘istonda esa bu ko‘rsatkich 2,3%ga yetgan. Bu esa kelgusida eksport hajmini kengaytirish va bozordagi ishtirokni kuchaytirish uchun katta imkoniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi.
Shuningdek, boshqa yo‘nalishlarda ham imkoniyatlar mavjud, jumladan Afg‘onistonda o‘yinchoqlar importi hajmi 3 million dollardan ortiqni tashkil etadi, O‘zbekistonning ulushi esa 2,4%ga yetgan.
Shu tariqa, mavjud ishlab chiqarish quvvatlari va mintaqaviy talab darajasini hisobga olgan holda, o‘zbek o‘yinchoqlarining eksportini o‘rta muddatli istiqbolda kamida ikki-uch barobarga oshirish imkoniyati mavjud. O‘zbekiston Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari uchun sifatli va maqbul narxdagi bolalar mahsulotlari yetkazib beruvchi sifatida o‘z o‘rnini egallash salohiyatiga ega.
Mintaqadagi yuqori demografik salohiyat bolalar o‘yinchoqlari sanoatini rivojlantirish uchun muhim asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Demografik o‘sish, sifatli bolalar mahsulotlariga bo‘lgan talabning ortishi hamda tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash omillarining uyg‘unligi mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratmoqda. Mahsulot turlarini ko‘paytirish, zamonaviy sifat standartlarini joriy etish va milliy brendlarni ilgari surish orqali O‘zbekistonning o‘yinchoqlar ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi davlat sifatidagi mavqeini yanada mustahkamlash mumkin bo‘ladi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi
Izoh qoldirish