O‘zbekistonda o‘simlik yog‘i narxlanishi bo‘yicha Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi sharhi

“Aholini ayrim turdagi oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashga doir choralar to‘g‘risida”gi qonun bilan Soliq kodeksiga qo‘shimchalar kiritildi. Unga ko‘ra, 2021 yil maydan 31 dekabrgacha quyidagilar qo‘shilgan qiymat solig‘idan (QQS) ozod qilinadi: o‘simlik yog‘i, kungaboqar va zig‘ir urug‘i, shuningdek, soya danagini olib kirish; o‘simlik yog‘ini (paxta yog‘idan tashqari) ishlab chiqarish va (yoki) realizatsiya qilish.

2021 yilning 1 mayidan 31 dekabrigacha kungaboqar urug‘i va xom paxta, kungaboqar yog‘i va paxta-yog‘i mahsulotlariga eksport bojxona to‘lovlari yuklatiladi.

Shuningdek, tadbirkorlik sub’yektlariga ishlab chiqarilayotgan o‘simlik yog‘ining 50% dan ko‘p bo‘lmagan qismini eksport qilishga ruxsat etiladi (TIF TN bo‘yicha kodi 1512 11 – 1512 19), bu shaxslar tomonidan import qilingan kungaboqar yog‘i va kungaboqar urug‘ini qayta ishlash natijasida olingan.

Joriy yilning aprel oyida dehqon bozorlari va savdo markazlarida respublikadagi o‘simlik yog‘ining o‘rtacha narxi 16 271 so‘mni tashkil etdi, bu o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 5 451 so‘m ko‘p (50% o‘sish).

2020 yilda O‘zbekistonda 500 ming tonnaga yaqin o‘simlik yog‘i sotildi. Import ulushi 57% ni (285 ming tonna), mahalliy ishlab chiqarish ulushi esa 43% ni (249 ming tonna, shu jumladan, 32 ming tonna eksport) tashkil etdi.

O‘zbekistonda o‘simlik yog‘i narxining oshishi bir necha omillar bilan izohlanadi:

BMTning Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkiloti (FAO) tomonidan hisoblangan o‘simlik yog‘lari indeksi o‘tgan yilning aprel oyidagi 81 banddan 2021 yilning fevral oyidagi 147 bandga (81% ga o‘sish) oshdi.

Tashqi bozorda va eksport qiluvchi mamlakatlarda avvalgi mavsumlarga nisbatan ishlab chiqarish hajmining nisbatan pastligi kuzatilmoqda, shu munosabat bilan kungaboqar yog‘i va urug‘ini eksport qilish bo‘yicha yuqori bojxona to‘lovlari tartibi joriy etildi.

Import narxlarining oshishiga yirik hamkor davlatlar tomonidan eksport cheklovlarining joriy etilishi ta’sir ko‘rsatadi. Xususan, Rossiyada 2021 yilning 9 yanvaridan 30 iyuniga qadar kungaboqar urug‘larini Bojxona ittifoqidan tashqariga eksport qilish boji 6,5% dan 30% gacha, lekin tonnasiga 165 yevrodan kam bo‘lmagan miqdorda oshirildi.

Ta’kidlash kerakki, 2020 yilda RFda kungaboqar urug‘ini ishlab chiqarish o‘tgan yilga nisbatan 13,7% ga kamaygan. Rosstat ma’lumotlariga ko‘ra, o‘tgan yili Rossiyada kungaboqar yog‘ining narxi 26% ga oshgan.

Shu bilan birga, o‘tgan yili respublika sanoat-tarmog‘ining yirik korxonalari tomonidan 249 ming tonna o‘simlik yog‘i ishlab chiqarildi, bu 2019 yilga nisbatan 5 ming tonna ko‘p (2%). Joriy yilning yanvar-mart oylarida esa 78,3 ming tonna o‘simlik yog‘i ishlab chiqarildi, bu 2020 yilning yanvar-mart oylariga nisbatan 2,3 ming tonnaga ko‘pdir.

Narx-navoning oshishiga ta’sir ko‘rsatgan yana bir omil-o‘simlik yog‘i importini QQSdan ozod qilish to‘g‘risidagi qonunning kuchga kirishi, bu esa bojxona omborlarida o‘simlik yog‘ining ortiqcha miqdorda to‘planishiga olib keldi (joriy yilning 27 aprel holatiga ko‘ra, bojxona omborlarida 3,5 ming tonna kungaboqar yog‘i 4 744, 91 ming AQSh dollariga teng) va may oyi boshida (2021 yil 4 may) 6,5 ming tonna pista yog‘i mavjud edi.

Shu bilan birga, o‘simlik yog‘i narxining o‘sishi to‘xtadi.

Shunday qilib, operatsion ma’lumotlarga ko‘ra, o‘tgan hafta o‘simlik yog‘i narxlarining o‘sishi 1,5% ga, bir hafta oldin esa 5% ga sekinlashishi kuzatildi. Bozorning ushbu ko‘rsatkichlari o‘simlik yog‘i narxlari darajasining barqarorlashuv tendensiyasini ko‘rsatadi. Shu bilan birga ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda o‘simlik yog‘i iste’molining yarmidan ko‘prog‘i import hisobiga qoplanishini ta’kidlash lozim.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi

Jamoatchilik bilan aloqalar xizmati