2017–2024 йилларда Ўзбекистон иқтисодиётининг трансформациясида тўқимачилик тармоғи устун йўналишлардан бирига айланди. Ушбу давр мобайнида асосан хомашё йўналишига эга бўлган амалдаги ишлаб чиқариш модели тубдан қайта қурилиб, юқори қиймат қўшилган маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган таркибий ўзгаришлар амалга оширилди.
Натижада қўшилган қийматнинг жадал ўсиши ҳамда иқтисодиётдаги улушининг 2,4% дан 2,8% гача ошиши кузатилди. Ўтган йил якунига кўра тармоқ саноат ишлаб чиқаришининг 14%ини, мамлакат экспортининг 10,8%ини ташкил этди, унда 500 мингдан ортиқ киши меҳнат қилди ва 9 мингга яқин корхона фаолият юритди.
8 йил ичида ишлаб чиқариш ҳажми 2 баробарга ошиб, 10 млрд. долларга етди. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, бугунги кунда Ўзбекистон МДҲ ҳудудида тўқимачилик ва кийим-кечак ишлаб чиқариш бўйича ҳажм жиҳатидан иккинчи ўринда, Марказий Осиёда эса энг йирик ишлаб чиқарувчи ҳисобланади. Солиштириш учун, Россияда 2024 йилда тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим-кечак ишлаб чиқариш ҳажми 12,3 млрд. долларни, Қозоғистонда – 435 млн. долларни, Тожикистонда – 360 млн. долларни, Қирғизистонда – 225 млн. долларни ташкил этган. (Фақат тўқимачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича Ўзбекистон МДҲда биринчи ўринни эгаллайди).
2017–2024 йиллар мобайнида тармоқда тайёр маҳсулот улуши сезиларли даражада ошди – “Ўзтекстилсаноат” ассоциацияси маълумотларига кўра, 2017 йилдаги 27%дан 2024 йилда 58%га етди. Шу билан бирга, тайёр тикув-трикотаж маҳсулотлари ишлаб чиқаришида катта ўсиш кузатилди – 8 йилда 11,4 баробар. Ўтган йил якунига кўра бундай маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажми 3,1 млрд. донадан ошди.
Сўнгги 8 йилда амалга оширилган ислоҳотлар, аввало мамлакат пахта бозорини қайта кўриб чиқиш ва либераллаштириш, уни етиштириш, йиғиш ҳамда қайта ишлашда эскирган ва самарасиз маъмурий шакллардан воз кечиш тармоқнинг жадал ривожланишида асосий омил бўлди, хусусан:
Бундан ташқари, солиқ имтиёзлари, божхона тўловларидан озод этиш, имтиёзли кредит ресурслари ажатиш ва бошқа турдаги давлат қўллаб-қувватлаш чоралари корхоналарнинг молиявий ва ишлаб чиқариш ҳолатини мустаҳкамлашга хизмат қилди.
Ўзбекистонда тўқимачилик ва кийим-кечакнинг ички бозори ўсиб бормоқда, аммо тармоқ салоҳиятига нисбатан ҳали ҳам чекланган ҳолатда қолмоқда.
2020–2024 йилларда аҳоли даромадларининг ўсиши, тўқимачилик ишлаб чиқариш ҳажмининг кўпайиши ва экспортнинг кенгайиши шароитида ички тўқимачилик ва кийим-кечак бозори 2 баробарга ўсиб, 3,8 млрд доллардан 7,9 млрд долларга етди. Хусусан, тўқимачилик маҳсулотлари ички бозори 87%га ўсиб, 3,1 млрд доллардан 5,8 млрд долларга, кийим-кечакка талаб эса 1,8 баробарга ошиб, 1,1 млрд доллардан 2,1 млрд долларга етди.
Шу даврда Ўзбекистонга тўқимачилик маҳсулотлари ва кийим-кечак импорти 2,1 баробарга ошиб, 293 млн доллардан 613 млн долларга етди. Шу билан бирга, ички бозорда импорт улуши деярли ўзгармади: 2017 йилда 7,6% бўлган бўлса, 2024 йилда 7,8%ни ташкил этди. Шуни таъкидлаш лозимки, ортиқча талаб асосан республикада ишлаб чиқарилмайдиган хомашё ва материаллар импортига тўғри келди – кимёвий/синтетик толалар, ип, матолар ва бошқалар.
Таъкидлаш жоизки, сўнгги йилларда ички бозор маҳаллий маҳсулотга талабнинг ортиши ҳисобига тармоқнинг ўсишига катта ҳисса қўшди.
Бу ҳолат, шунингдек, ички бозор ҳажмининг ишлаб чиқариш ҳажмига нисбатини ҳам кўрсатади: 2017–2021 йилларда 82%дан 63%га тушган бўлса, 2024 йилга келиб 77%гача ўсди. Бу эса Ўзбекистон қиймат жиҳатидан тўқимачилик ва кийим-кечак маҳсулотларини ички истеъмолдан кўпроқ ишлаб чиқараётганини. Бундай ҳолат тармоқнинг кейинги ривожланишида экспортнинг стратегик аҳамиятга эга эканини тасдиқлайди.
Ички бозор ҳажми тармоқ салоҳиятига нисбатан чекланган шароитда тармоқнинг экспортга йўналтирилган сиёсати юритилиши ва ташқи бозорларга фаол чиқиши объектив зарурат ҳисобланади.
2017–2024 йилларда Ўзбекистон тўқимачилик ва кийим-кечак экспорти 2,5 баробарга ошиб, 1,1 млрд доллардан 3 млрд долларга етди. Шу билан бирга, экспорт таркибида ҳам ўзгариш кузатилиб, хомашё йўналишидан қайта ишланган ва тайёр маҳсулот етказиб беришга эътибор қаратилди. Масалан, 2017 йилда соҳа экспортида ип улуши тахминан 60%ни ташкил этган бўлса, 2024 йилга келиб 40%га тушди, тайёр тикув-трикотаж маҳсулотлари улуши эса 42%га етди.
2017–2024 йилларда давлат маҳаллий тўқимачилик маҳсулотларини ташқи бозорларга етказиб беришни қўллаб-қувватлаш ва илгари суриш бўйича фаол чоралар кўрди. Жумладан, экспортчиларнинг кўргазмаларда, ярмаркаларда иштирок этиш, брендларни тарғиб қилиш, омбор ва савдо майдонларини ижарага олиш харажатларини қоплаш механизмлари жорий этилди.
Натижада, экспорт географиясини диверсификация қилиш доирасида Ўзбекистон тўқимачилик маҳсулотлари етказиб бериладиган ташқи бозорлар сони 65 тадан 74 тагача кенгайди.
Шунингдек, хорижга етказиб бериладиган маҳсулот номенклатураси ҳам кенгайди - 2024 йилда тўқимачилик ва кийим-кечакнинг 119 та товар тури экспорт қилинган бўлса, 2017 йилда бу кўрсаткич 92 та номдан иборат эди. Бу эса маҳаллий тўқимачилик саноати фақат аввалдан ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмини ошириш билан чекланмасдан, балки товар турларини кенгайтириб, янги маҳсулот турларини ўзлаштирганини ҳам кўрсатади.
Юқорида таъкидланганидек, сўнгги йилларда тўқимачилик ва кийим-кечак экспорти суст ўсиш динамикасини намоён этган. Ишлаб чиқариш ва инвестициялар ўсишига қарамай, сўнгги йилларда тармоқда шаклланган моделнинг ўсиш суръатларида маълум секинлашиш кузатилмоқда.
Бу ҳолат тармоқда мавжуд ишлаб чиқариш-хўжалик муносабатларини такомиллаштириш ёки қайта кўриб чиқиш заруратини тақозо этмоқда. Бундан ташқари, ўрта муддатли истиқболда ҳал этилиши лозим бўлган қатор ривожланиш масалалари ҳам кун тартибида қолмоқда:
1) Хавф-хатарлар ва асосий бозорларга боғлиқликни камайтириш мақсадида экспорт географияси ва номенклатурасини диверсификация қилиш.
Бунда асосий харидор давлатларда пахта ип калава импортининг жорий йилда камайиши яққол мисол бўлади. 2025 йил январь–июль ойларида Хитой пахта ип калава импорт ҳажмини 20%га қисқартириб, 2,2 млрд доллардан 1,7 млрд долларга туширди, Туркия эса 52%га қисқартиб, 340 млн доллардан 165 млн долларга етказди. Шу муносабат билан Ўзбекистон маҳсулотлари ҳам таъсир кўрсатди ва ушбу мамлакатларга ип экспорт ҳажми пасайди.
Яқин қўшни мамлакат бўлишига қарамай, минтақавий мамлакатлар бозори ҳали ҳам етарлича ўзлаштирилмаган. 2024 йилда чегарадош мамлакатлар томонидан тўқимачилик ва кийим-кечак импорти 5,2 млрд долларни (шундан кийим-кечак 2,5 млрд доллар) ташкил этган бўлса, Ўзбекистоннинг бу мамлакатларга экспорти 276 млн долларни ёки уларнинг импорт ҳажмининг 5%ини ташкил этди.
2017–2024 йилларда тўқимачилик ва кийим-кечак экспорти Европа мамлакатлари бозорларига 2 баробарга ошган бўлса-да, ҳали етарлича юқори эмас - тармоқ экспортининг тахминан 5%ини ташкил этмоқда.
Ушбу йўналиш доирасида маҳаллий маҳсулотларни халқаро стандартлар ва мақсадли бозорлар талабларига мувофиқ сертификатлашга алоҳида эътибор қаратилиши зарур. Президент Ўзбекистон томонидан белгиланган режаларга кўра, бундай сертификатларга эга корхоналар сони 300 тага етказилади.
2) Тармоқни барқарор ривожлантиришнинг келгуси босқичи учун смес, синтетик ва замонавий тўқимачилик материаллари ишлаб чиқаришни янада ошириш, турли кўриниш, дизайн ва услубдаги кийим-кечакнинг кенг турларини ўзлаштириш жуда муҳим аҳамият касб этади.
Масалан, Ўзбекистон Президенти йиғилишда таъкидлаганидек, маҳаллий саноат учун синтетик/кимёвий хомашё (толалар, ип, матолар ва бошқалар) етишмовчилиги мавжуд. 2024 йилда бундай маҳсулотлар импорти 315 млн долларни ташкил этган бўлиб, шунинг 62%и Хитойдан келтирилган.
Корхоналарни қўшимча қиймат занжирини ривожлантиришга ундашнинг аҳамияти катта. Шу нуқтаи назардан, яқинда Ўзбекистон Президенти томонидан кластерларга берилаётган талабларга эътибор қаратиш лозим: кластерларда тола қайта ишлаш қувватлари мавжуд бўлиши шарт. Шу билан бирга, билдирилганидек, “тола қайта ишлаш қувватларига эга бўлмаган кластерлар ип ишлаб чиқарувчи корхоналар билан самарали ҳамкорликни йўлга қўйиши керак”.
3) Потенциал кадрлар танқислиги талабини тўлдириш ҳам эътиборни талаб қилади. Саноат ривожланиб, жаҳон бозоридаги иштирокини кенгайтиргани сари, муҳандислар ва технологлардан тортиб маркетологларгача бўлган турли ихтисосликларига тобора кўпроқ эҳтиёж сезила бошлайди.
4) Энг муҳим масалалардан бири - саноат самарадорлиги ва рақобатбардошлигини оширишдир. Маҳаллий тўқимачилик ва тикиш саноатида меҳнат унумдорлиги нисбатан паст бўлиб, буни текстиль ва кийим ишлаб чиқарадиган йирик давлатлар билан солиштирганда аниқ кўриш мумкин.
Мамлакат томонидан корхоналарни ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишга, харажатларни ва маҳсулот қийматини камайтиришга ундаш механизмларни жорий этиш мақсадга мувофиқ. Бу эса ишлаб чиқариш самарадорлиги соҳасида консалтинг хизматлари бозорини ривожлантириш учун шарт-шароит яратиш орқали амалга оширилиши мумкин.
Шу йўналишда корхоналарни инфратузилмани умумий яратиш ва фойдаланиш, ресурсларни қайта ишлаш, кадрларни тайёрлаш ва малакаларини ошириш масалаларида ҳамкорликка ундаш, шунингдек, шундай ягона ресурс ва инфратузилма платформаларини шакллантиришга интилиш ҳам талаб этилади.
2017–2024 йилларда саноат жадал ривожланди. Тузилмавий қайта қурилиш хомашё йўналишидан юқори қўшимча қийматли маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтиш моделини ўзгартириш имконини берди.
Шу билан бирга, мавжуд модел ресурс базаси имкониятларига йўналтирилган бўлиб, ривожланишнинг кейинги босқичи учун етарли бўлмай қолмоқда. Саноат мамлакат ҳудудидан кенгайгани сари, глобал қўшимча қиймат занжирларида муваффақиятли бўлиш учун янги ёндашувлар, билимлар, технологиялар, материаллар ва, ниҳоятда, фикрлаш тарзи зарур бўлмоқда.
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази
Жамоатчилик билан алоқалар бўлими
Изоҳ қолдириш