O‘tgan yili yangi koronavirus infeksiyasining tarqalishi dunyo mamlakatlari iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi va bu O‘zbekiston iqtisodiyotini chetlab o‘tmadi. Pandemiyadan so‘ng O‘zbekiston iqtisodiyoti kuchli iqtisodiy o‘sish trayektoriyasiga kirib, shu bilan bir qatorda o‘zining tarkibiy pozitsiyalarini yaxshilab bormoqda. Davlat tomonidan iqtisodiyotning barcha sohalarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar O‘zbekistonda iqtisodiyotning qayta tiklanishini va ishbilarmonlik faoliyati dinamikasining o‘sishini ta’minladi. Karantin cheklovlari hamon amalda bo‘lishiga qaramay, joriy davrda o‘tgan yilning shu davriga nisbatan yuqori ishbilarmonlik faolligi kuzatildi.
Koronavirus pandemiyasining dunyo bo‘ylab tarqalishi oqibatida yuzaga kelgan inqiroz sharoitida mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatni baholash uchun iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (Markaz) mutaxassislari har oyda tadbirkorlik faoliyati holati monitoringini viloyat va tuman miqyosida olib bormoqda.
O‘zbekiston Respublikasi hududlarida ishbilarmonlik faoliyati tahlili har oyda Markazning tezkor ma’lumotlar asosida (respublikaning barcha sohalari bo‘yicha o‘tkazilgan monitoring, Davlat bojxona qo‘mitasi, DSQ, MB va O‘zRXTB) hisoblab chiqiladi.
Monitoring natijalari shuni ko‘rsatdiki, joriy yilning 1 yanvaridan 31 iyuligacha bo‘lgan davrda respublika soliq tushumlari hajmi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 31,9 foizga oshdi. Shu bilan birga, Qashqadaryo (42,8%), Navoiy (39,8%), Xorazm (39,1%), Samarqand (33,9%), Toshkent (33,8%) viloyatlari va Toshkentda (39,6%) soliq tushumlarining sezilarli darajada o‘sishi qayd etildi.
Soliq tushumlarining ko‘payishi ma’muriy organlar bilan o‘zaro munosabatlarning osonlashuvi, elektron hujjat aylanishi va kamroq tekshirishlarga o‘tish orqali amalga oshirildi-bularning barchasi yaxshi biznes muhitini yaratdi. Boshqacha aytganda, shaffoflik tashabbuslari soliq organlari bilan ishlashni osonlashtiradi. Bularning barchasi ishbilarmonlik faoliyati va barqaror iqtisodiy o‘sish holatining yaxshilanishini ko‘rsatadi.
Tahlil qilingan davr uchun bojxona to‘lovlari bo‘yicha tushumlar 49,4 foizga oshdi. Daromadning eng katta o‘sishi Jizzax (5,5 barobar), Sirdaryo (2,8 barobar), Xorazm (2,1 barobar), Farg‘ona (89,6 foiz), Samarqand (85,0 foiz) viloyatlarida, Toshkent shahri (38,2%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasi (37,9%) da kuzatildi.
Bojxona to‘lovlaridan tushgan daromad miqdori tashqi savdo integratsiyasida davlatning ishtirok etish darajasini ko‘rsatadi. Import hajmining ortib borishi ichki talabning o‘sib borishi va davlat byudjetiga daromadlarning ko‘payishini ko‘rsatadi. Asosiy import qilinadigan tovarlar mashina va transport uskunalari, sanoat mahsulotlari, kimyo va oziq-ovqat mahsulotlari hamda hayvonlardir. Importning umumiy tarkibida uskunalarning ustunligi O‘zbekiston iqtisodiyotiga investitsiyalarning oqibatidir.
Davlat bojxona qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, yil boshidan buyon tovarlar eksportining hajmi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 39,3 foizga oshgan. Tovarlar eksporti hajmining o‘sishi Andijon (72,8%), Sirdaryo (70,9%), Buxoro (70,8%), Jizzax (67,8%), Toshkent (61,2%) viloyatlari, Toshkent shahri (43,0%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (30,4%) to‘g‘ri keldi.
Ichki talabning oshishi va eksportni rag‘batlantirishning yangi samarali va biznesga yo‘naltirilgan usullarini joriy etilishi eksport hajmining o‘sishiga yordam berdi. Yaqinda mamlakatimizda sanoat va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirishning yangi usullarini ishga tushirish boshlandi. Shu bilan birga, yaqinda jahon savdosiga integratsiya yaxshilandi va bu eksportning o‘sishiga yordam beradi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, sanoat, oziq-ovqat mahsulotlari va kimyoviy moddalar eksporti jadal o‘sib bormoqda.
Tahlil qilingan davr uchun tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 29,3 foizga oshdi. Berilgan kreditlar hajmining eng katta o‘sishi Navoiy (44,0%), Namangan (38,7%), Toshkent (35,2%), Buxoro (34,4%), Surxondaryo (34,3%) viloyatlarida hamda Toshkent shahri (41,2%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (30,3%) kuzatilmoqda.
Bu talabni qondirish uchun ichki talabning o‘sib borishi bilan birga kredit resurslarining hajmi ham o‘sib bormoqda. Bundan tashqari, imtiyozli kreditlar va subsidiyalar berish tartib-taomillarining soddalashtirilishi ajratilayotgan kreditlar hajmini oshirishda muhim rol o‘ynadi, bu esa yuridik shaxslar faoliyatining hamda jismoniy shaxslar daromadining oshishini ko‘rsatadi, natijada iqtisodiy jarayonni tezlashtirish va tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatini yaxshilashga turtki beradi. Darhaqiqat, tadbirkorlik faoliyati so‘roviga respondentlarning aksariyati qulay vaqtlarni kutishga hojat yo‘q, deb hisoblaydi - hozir O‘zbekistonda biznesni rivojlantirish va kengaytirish uchun eng maqbul vaqt.
Bu davrda 59 247 ta yangi tadbirkorlik sub’yektlari tashkil etilib, ularning eng ko‘pi Qashqadaryo (6 848), Samarqand (6 116), Farg‘ona (5 235), Toshkent (5 018) viloyatlari va Toshkent (10 221) shahrida ro‘yxatga olingan.
Tahlil etilayotgan davrda O‘zbekiston ryespublika tovar-xomashyo birjasida tuzilgan bitimlar hajmi 54,7 foizga o‘sdi. Birja faolligining sezilarli darajada o‘sishi Buxoro (86,1 foizga), Toshkent (75,2 foizga), Namangan (57,6 foizga) viloyatlari va Toshkent (2,2 barobar) shahrida kuzatildi.
Ushbu hududlarda bitimlar hajmining o‘sishi mineral o‘g‘itlar, paxta tolasi, dizel yoqilg‘isi, sement, benzin, katodli mis, qora metallar, texnik paxta chigiti va shakar kabi tovarlar sotuvini ko‘paytirish orqali ta’minlandi. Birjada bitimlar hajmining o‘sishi yuridik shaxslar faoliyatining oshishini, jismoniy shaxslar daromadining ko‘payishini ko‘rsatadi, bu esa talab omillari orqali ishbilarmonlik faoliyatining o‘sishiga yordam beradi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha barqaror iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash yo‘lidan bormoqda. Bu esa O‘zbekiston pandemiya davrida tegishli islohotlar qabul qilib, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga hissa qo‘shganligini, ishbilarmonlik faolligi indeksi ko‘rsatkichlarida o‘z aksini topganligini ko‘rsatadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarni rivojlantirish, jismoniy shaxslarni qo‘llab-quvvatlash va biznes yuritish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish borasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy tendensiyalar aniqlandi. Shunday qilib, asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar global pandemiya tufayli yuzaga kelgan iqtisodiy inqirozdan keyin sezilarli ijobiy tiklanishni ko‘rsatadi.
2021 yilda iqtisodiyotni bosqichma-bosqich qayta tiklash, shuningdek, seir tomonidan har oyda o‘tkaziladigan O‘zbekistonda biznes-iqlim holatini baholash bo‘yicha korxonalarning so‘rov natijalari ham dalolat beradi. Tadqiqot mamlakat bo‘ylab ishbilarmon doiralarning kayfiyatini aks ettiradi.
Shoxruh Bobojonov, Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Izoh qoldirish