Mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydigan qulay siyosiy va huquqiy muhit biznes va investitsiya muhitining muhim omili hisoblanadi. Shu munosabat bilan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida izchil va bosqichma-bosqich islohotlarning amalga oshirilishi va qonunda nazarda tutilgan investitsiya kafolatlari bugungi kunda O‘zbekistonda ko‘rilayotgan iqtisodiy yutuqlarning asosi sifatida e’tirof etildi. Hozirgi vaqtda hukumat tadbirkorlarni qo‘llab-quvvatlash uchun ko‘plab imkoniyatlar yaratmoqda, chunki qulay ishbilarmonlik muhiti ijobiy biznes faoliyatini ta’minlashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Mamlakatdagi iqtisodiy ahvolni baholash uchun Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (Markaz) ekspertlari viloyat va tuman darajalarida tadbirkorlik faoliyati holatining oylik monitoringini o‘tkazmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi hududlarida ishbilarmonlik faoliyati tahlili har oyda Markazning tezkor ma’lumotlar asosida (respublikaning barcha sohalari bo‘yicha o‘tkazilgan monitoring, Davlat bojxona qo‘mitasi, DSQ, MB va O‘zRXTB) hisoblab chiqiladi.
Monitoring natijalari shuni ko‘rsatdiki, joriy yilning 1 yanvaridan 31 oktyabrigacha bo‘lgan davrda respublika soliq tushumlari hajmi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 26,9% ga oshdi. Shu bilan birga, Navoiy (39,3% ga), Xorazm (38,6% ga), Qashqadaryo (37,1% ga), Samarqand (34,1% ga), Toshkent (34,0% ga) viloyatlarida va Toshkent (32,9% ga) soliq tushumlarida sezilarli o‘sish qayd etildi.
Soliq tushumlarining oshishi tadbirkorlik muhitining yaxshilanishi bilan bog‘liq. Hukumat adolatli soliq tizimini ishlab chiqish, tadbirkorlik sub’yektlarining soliq yukini yengillashtirish, soliq tartibini soddalashtirish, jamg‘arma va investitsiyalarni rag‘batlantirish va mamlakatda iqtisodiy rivojlanishga ko‘maklashish maqsadida bir qator dasturlarni ishlab chiqmoqda. O‘tgan besh yil davomida 114 ta litsenziya va ruxsatnomalar bekor qilindi, 33 ta faoliyat turi bo‘yicha xabarnoma tartibi joriy etildi. Ruxsatnomalar olish tartib-taomillari soddalashtirilib, ularni berish muddatlari o‘rtacha 2 barobar qisqartirildi.
Tahlil qilinayotgan davr uchun bojxona to‘lovlari bo‘yicha tushumlar 42,6% ga oshdi. Daromadning eng yuqori o‘sishi Jizzax (4,2 barobar), Sirdaryo (2,4 barobar), Xorazm (2,0 barobar), Farg‘ona (70,0%), Samarqand (68,8%) viloyatlarida, Toshkent shahri (37,6%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (34,3%) kuzatildi.
Bojxona to‘lovlarining samarali tizimi jahon mamlakatlarining munosib iqtisodiy rivojlanishining asosiy omillaridan biri bo‘lib, bozor munosabatlari rivojlanishining hozirgi bosqichida bojxona to‘lovlaridan olinadigan daromad miqdori davlatning tashqi savdo integratsiyasidagi ishtiroki darajasini ko‘rsatadi. Birinchidan, import hajmining ortib borishi ichki talabning o‘sib borayotganligini ko‘rsatadi. Joriy investitsiya muhitini hisobga olgan holda, import qilinadigan asosiy tovarlar mashina va transport uskunalari, yangi va mavjud kompaniyalar faoliyatini kengaytirish uchun sanoat tovarlari hisoblanadi. Bundan tashqari, 2020 yil 1 oktyabrdan boshlab erkin iqtisodiy zona ishtirokchilari uchun bojxona to‘lovlaridan ozod qilishning 10/2016 yildagi PF-4853-son farmoniga muvofiq bekor qilinishi bojxona to‘lovlaridan tushumlarning ko‘payishiga olib keldi.
Davlat bojxona qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, tovarlar eksporti hajmi yil boshidan buyon o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 37,2% ga oshdi. Tovarlar eksporti hajmining o‘sishi Andijon (55,8%), Samarqand (61,0%), Sirdaryo (46,5%), Jizzax (50,1%), Toshkent (32,1%) viloyatlarida, Toshkent shahri (52,9%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (17,6%) ta’minlandi.
O‘zbekiston eksportining o‘sish sur’atlarini eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlar ishlab chiqarishning ko‘payishi va an’anaviy o‘zbek buyumlariga bo‘lgan tashqi talabning oshishi bilan izohlash mumkin.
So‘nggi paytda mamlakatimizda sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlari, kimyoviy moddalar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirishning yangi usullarini joriy etdi.
Tahlil etilayotgan davrda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 28,2% ga oshdi. Berilgan kreditlar hajmining eng yuqori o‘sishi Toshkent (46,2%), Buxoro (35,0%), Navoiy (29,2%), Namangan (27,5%), Surxondaryo (68,5%) viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (10,9%) kuzatilmoqda.
Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar hajmining oshishi investitsiya muhiti va tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatining bosqichma-bosqich takomillashib borayotganidan dalolat beradi.
Shu davrda 84 812 ta yangi tadbirkorlik sub’yekti tashkil etilib, ularning eng ko‘pi Qashqadaryo (8 386 ta), Samarqand (9 290 ta), Farg‘ona (7 715 ta), Toshkent (6 868 ta) viloyatlarida va Toshkent shahrida (14 137 ta) ro‘yxatga olingan.
Tahlil qilinayotgan davrda O‘zbekiston Respublika tovar-xom ashyo birjasida tuzilgan bitimlar hajmi 61,8% ga oshdi. Birja faolligining sezilarli darajada o‘sishi Buxoro (96,9%), Toshkent (79,1%), Namangan (64,1%) viloyatlarida va Toshkent shahrida (2,3 barobar) kuzatilmoqda.
Bu hududlarda tuzilgan bitimlar hajmining o‘sishi mineral o‘g‘itlar, paxta tolasi, dizel yoqilg‘isi, sement, benzin, katodli mis, qora metallar, texnik paxta chigiti va shakar kabi tovarlar savdosini ko‘paytirish orqali ta’minlanmoqda. Birjadagi bitimlar hajmining oshishi yuridik shaxslar faolligi va jismoniy shaxslarning daromadlari ortib borayotganidan dalolat beradi, bu esa talab omillari hisobiga tadbirkorlik faolligining oshishiga yordam beradi.
Hozirgi vaqtda mahalliy hukumatni qo‘llab -quvvatlash vositalaridan foydalanish hamda biznes va hukumat o‘rtasidagi oson muloqot O‘zbekistondagi biznesning rivojlanishiga ta’sir qiluvchi muhim omillardan bo‘ldi. So‘nggi yillarda mamlakatimizda iqtisodiy faoliyatning asosiy omili sifatida qo‘llanilgan ayrim vositalarni joriy etish sezilarli darajada kengaydi va bu borada tegishli strategiya va ishlar davom ettirilmoqda. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar global pandemiya tufayli yuzaga kelgan muhim iqtisodiy inqirozdan keyin sezilarli ijobiy tiklanishni ko‘rsatadi. Bir so‘z bilan aytganda, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarni rivojlantirish, jismoniy shaxslarni qo‘llab-quvvatlash va biznes yuritish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish bo‘yicha ko‘rilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy tendensiyalar aniqlandi. Shunday qilib, iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlari, noqulay jahon konvektorlariga qaramasdan, joriy yilda iqtisodiyotni tiklashning barqaror xususiyatini ko‘rsatadi.
2021 yilda iqtisodiyotning bosqichma-bosqich tiklanishini Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan har oy o‘tkaziladigan O‘zbekistondagi ishbilarmonlik muhitining holatini baholash bo‘yicha korxonalar o‘rtasida o‘tkazilgan so‘rov natijalari orqali ham ko‘rish mumkin. Tadqiqot butun mamlakat bo‘ylab ishbilarmonlik kayfiyatini aks ettiradi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Shoxruh Bobojonov
Izoh qoldirish