Мамлакатимизда макроиқтисодий барқарорлик ва иқтисодий ўсишни қўллаб-қувватлайдиган қулай сиёсий ва ҳуқуқий муҳит бизнес ва инвестиция муҳитининг муҳим омили ҳисобланади. Шу муносабат билан иқтисодиётнинг турли тармоқларида изчил ва босқичма-босқич ислоҳотларнинг амалга оширилиши ва қонунда назарда тутилган инвестиция кафолатлари бугунги кунда Ўзбекистонда кўрилаётган иқтисодий ютуқларнинг асоси сифатида эътироф этилди. Ҳозирги вақтда ҳукумат тадбиркорларни қўллаб-қувватлаш учун кўплаб имкониятлар яратмоқда, чунки қулай ишбилармонлик муҳити ижобий бизнес фаолиятини таъминлашда ҳал қилувчи рол ўйнайди.
Мамлакатдаги иқтисодий аҳволни баҳолаш учун Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази (Марказ) экспертлари вилоят ва туман даражаларида тадбиркорлик фаолияти ҳолатининг ойлик мониторингини ўтказмоқда.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида ишбилармонлик фаолияти таҳлили ҳар ойда Марказнинг тезкор маълумотлар асосида (республиканинг барча соҳалари бўйича ўтказилган мониторинг, Давлат божхона қўмитаси, ДСҚ, МБ ва ЎзРХТБ) ҳисоблаб чиқилади.
Мониторинг натижалари шуни кўрсатдики, жорий йилнинг 1 январидан 31 октябригача бўлган даврда республика солиқ тушумлари ҳажми ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 26,9% га ошди. Шу билан бирга, Навоий (39,3% га), Хоразм (38,6% га), Қашқадарё (37,1% га), Самарқанд (34,1% га), Тошкент (34,0% га) вилоятларида ва Тошкент (32,9% га) солиқ тушумларида сезиларли ўсиш қайд этилди.
Солиқ тушумларининг ошиши тадбиркорлик муҳитининг яхшиланиши билан боғлиқ. Ҳукумат адолатли солиқ тизимини ишлаб чиқиш, тадбиркорлик субъектларининг солиқ юкини енгиллаштириш, солиқ тартибини соддалаштириш, жамғарма ва инвестицияларни рағбатлантириш ва мамлакатда иқтисодий ривожланишга кўмаклашиш мақсадида бир қатор дастурларни ишлаб чиқмоқда. Ўтган беш йил давомида 114 та лицензия ва рухсатномалар бекор қилинди, 33 та фаолият тури бўйича хабарнома тартиби жорий этилди. Рухсатномалар олиш тартиб-таомиллари соддалаштирилиб, уларни бериш муддатлари ўртача 2 баробар қисқартирилди.
Таҳлил қилинаётган давр учун божхона тўловлари бўйича тушумлар 42,6% га ошди. Даромаднинг энг юқори ўсиши Жиззах (4,2 баробар), Сирдарё (2,4 баробар), Хоразм (2,0 баробар), Фарғона (70,0%), Самарқанд (68,8%) вилоятларида, Тошкент шаҳри (37,6%) ва Қорақалпоғистон Республикасида (34,3%) кузатилди.
Божхона тўловларининг самарали тизими жаҳон мамлакатларининг муносиб иқтисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири бўлиб, бозор муносабатлари ривожланишининг ҳозирги босқичида божхона тўловларидан олинадиган даромад миқдори давлатнинг ташқи савдо интеграциясидаги иштироки даражасини кўрсатади. Биринчидан, импорт ҳажмининг ортиб бориши ички талабнинг ўсиб бораётганлигини кўрсатади. Жорий инвестиция муҳитини ҳисобга олган ҳолда, импорт қилинадиган асосий товарлар машина ва транспорт ускуналари, янги ва мавжуд компаниялар фаолиятини кенгайтириш учун саноат товарлари ҳисобланади. Бундан ташқари, 2020 йил 1 октябрдан бошлаб эркин иқтисодий зона иштирокчилари учун божхона тўловларидан озод қилишнинг 10/2016 йилдаги ПФ-4853-сон фармонига мувофиқ бекор қилиниши божхона тўловларидан тушумларнинг кўпайишига олиб келди.
Давлат божхона қўмитасининг маълумотларига кўра, товарлар экспорти ҳажми йил бошидан буён ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 37,2% га ошди. Товарлар экспорти ҳажмининг ўсиши Андижон (55,8%), Самарқанд (61,0%), Сирдарё (46,5%), Жиззах (50,1%), Тошкент (32,1%) вилоятларида, Тошкент шаҳри (52,9%) ва Қорақалпоғистон Республикасида (17,6%) таъминланди.
Ўзбекистон экспортининг ўсиш суръатларини экспортга йўналтирилган маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг кўпайиши ва анъанавий ўзбек буюмларига бўлган ташқи талабнинг ошиши билан изоҳлаш мумкин.
Сўнгги пайтда мамлакатимизда саноат маҳсулотлари, озиқ-овқат маҳсулотлари, кимёвий моддалар ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини экспорт қилишга қаратилган тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиришнинг янги усулларини жорий этди.
Таҳлил этилаётган даврда тижорат банклари томонидан берилган кредитлар ҳажми 28,2% га ошди. Берилган кредитлар ҳажмининг энг юқори ўсиши Тошкент (46,2%), Бухоро (35,0%), Навоий (29,2%), Наманган (27,5%), Сурхондарё (27,2%) вилоятларида ва Қорақалпоғистон Республикасида (10,9%) кузатилмоқда.
Тижорат банклари томонидан бериладиган кредитлар ҳажмининг ошиши инвестиция муҳити ва тадбиркорлик тузилмалари фаолиятининг босқичма-босқич такомиллашиб бораётганидан далолат беради.
Шу даврда 84 812 та янги тадбиркорлик субъекти ташкил этилиб, уларнинг энг кўпи Қашқадарё (8 386 та), Самарқанд (9 290 та), Фарғона (7 715 та), Тошкент (6 868 та) вилоятларида ва Тошкент шаҳрида (14 137 та) рўйхатга олинган.
Таҳлил қилинаётган даврда Ўзбекистон Республика товар-хом ашё биржасида тузилган битимлар ҳажми 61,8% га ошди. Биржа фаоллигининг сезиларли даражада ўсиши Бухоро (96,9%), Тошкент (79,1%), Наманган (64,1%) вилоятларида ва Тошкент шаҳрида (2,3 баробар) кузатилмоқда.
Бу ҳудудларда тузилган битимлар ҳажмининг ўсиши минерал ўғитлар, пахта толаси, дизел ёқилғиси, цемент, бензин, катодли мис, қора металлар, техник пахта чигити ва шакар каби товарлар савдосини кўпайтириш орқали таъминланмоқда. Биржадаги битимлар ҳажмининг ошиши юридик шахслар фаоллиги ва жисмоний шахсларнинг даромадлари ортиб бораётганидан далолат беради, бу эса талаб омиллари ҳисобига тадбиркорлик фаоллигининг ошишига ёрдам беради.
Ҳозирги вақтда маҳаллий ҳукуматни қўллаб -қувватлаш воситаларидан фойдаланиш ҳамда бизнес ва ҳукумат ўртасидаги осон мулоқот Ўзбекистондаги бизнеснинг ривожланишига таъсир қилувчи муҳим омиллардан бўлди. Сўнгги йилларда мамлакатимизда иқтисодий фаолиятнинг асосий омили сифатида қўлланилган айрим воситаларни жорий этиш сезиларли даражада кенгайди ва бу борада тегишли стратегия ва ишлар давом эттирилмоқда. Асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар глобал пандемия туфайли юзага келган муҳим иқтисодий инқироздан кейин сезиларли ижобий тикланишни кўрсатади. Бир сўз билан айтганда, хўжалик юритувчи субъектларни ривожлантириш, жисмоний шахсларни қўллаб-қувватлаш ва бизнес юритиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш бўйича кўрилган чора-тадбирлар натижасида ижобий тенденциялар аниқланди. Шундай қилиб, иқтисодий фаолият кўрсаткичлари, ноқулай жаҳон конвекторларига қарамасдан, жорий йилда иқтисодиётни тиклашнинг барқарор хусусиятини кўрсатади.
2021 йилда иқтисодиётнинг босқичма-босқич тикланишини Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази томонидан ҳар ой ўтказиладиган Ўзбекистондаги ишбилармонлик муҳитининг ҳолатини баҳолаш бўйича корхоналар ўртасида ўтказилган сўров натижалари орқали ҳам кўриш мумкин. Тадқиқот бутун мамлакат бўйлаб ишбилармонлик кайфиятини акс эттиради.
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази
Шохруҳ Бобожонов
Изоҳ қолдириш