Iqtisodiyotning jadal rivojlanishi sharoitida qulay siyosiy-huquqiy muhit makroiqtisodiy barqarorlikni amalga oshirish, hududlar va tarmoqlarga investitsiyalarni jalb etish, tadbirkorlik faoliyatini yuksaltirishning zarur shartidir. U muhim sanoat va ijtimoiy loyihalarga investitsiyalarni rag‘batlantiradi, innovatsiyalar uchun imkoniyatlarni kengaytiradi, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish sifatini yaxshilaydi.
Shunday qilib, global investitsiya siyosatining hozirgi sharoiti eng qulay investitsiya muhitini yaratish orqali rivojlanayotgan iqtisodiyotlarga, shu jumladan, O‘zbekistonga investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha katta sa’y-harakatlarni talab etmoqda. Shu munosabat bilan iqtisodiyotning turli tarmoqlarida izchil islohotlarni amalga oshirish, biznes yuritish uchun zarur bo‘lgan ichki shart-sharoitlar yaratish va investitsiyalarni jalb etish jarayonini rag‘batlantirish qonun hujjatlarida nazarda tutilgan bo‘lib, bugungi kunda O‘zbekistonda kuzatilayotgan iqtisodiy yutuqlarning asosi sifatida e’tirof etildi.
Mamlakatdagi iqtisodiy ahvolni baholash uchun Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi mutaxassislari viloyat va tuman darajasida tadbirkorlik faoliyati holatining oylik monitoringini olib boradilar.
O‘zbekiston Respublikasi hududlarida ishbilarmonlik faoliyati tahlili har oyda Markazning tezkor ma’lumotlar asosida (respublikaning barcha sohalari bo‘yicha o‘tkazilgan monitoring, Davlat bojxona qo‘mitasi, DSQ, MB va O‘zRXTB) hisoblab chiqiladi.
Monitoring natijalari shuni ko‘rsatdiki, joriy yilning 1 yanvaridan 31 noyabrgacha bo‘lgan davrda respublika soliq tushumlari hajmi o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 24,1% ga oshdi. Shu bilan birga Xorazm (37,6% ga), Navoiy (37,5% ga), Qashqadaryo (34,0% ga), Toshkent (32,1% ga), Samarqand (31,4% ga) viloyatlarida va Toshkent shahrida (30,4% ga) soliq tushumlarida sezilarli darajada o‘sish qayd etildi.
Soliq tushumlarining o‘sishi soliq tizimining takomillashuvi tufayli ishbilarmonlik muhitining yaxshilanishi bilan bog‘liq. Mamlakatimizda soliq siyosatini takomillashtirish, soliq ma’murchiligi samaradorligini oshirish, soliq yukini izchil kamaytirish, soliq tizimini soddalashtirish va soliq hisobotlarini tubdan qisqartirish bo‘yicha keng ko‘lamli chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi soliq siyosatini takomillashtirish konsepsiyasini amaliyotga joriy etish natijasida mehnatga haq to‘lash fonida soliq yuki kamaytirildi, aylanma mablag‘lardan olinadigan soliqlar optimallashtirildi, davlat maqsadli jamg‘armalariga majburiy ajratmalar bekor qilindi, yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig‘i stavkasi pasaytirildi. O‘tgan besh yil mobaynida 114 ta litsenziya va ruxsatnomalar bekor qilindi, 33 ta faoliyat turi bo‘yicha xabarnoma tartibi joriy etildi. Ruxsatnomalar olish tartib-taomillari soddalashtirilib, ularni berish muddatlari o‘rtacha 2 barobar qisqartirildi
Tahlil qilinayotgan davr uchun bojxona to‘lovlari bo‘yicha tushumlar 38,4% ga oshdi. Daromadning eng yuqori o‘sishi Jizzax (3,9 marta), Sirdaryo (2,3 marta), Xorazm (2,0 marta), Farg‘ona (70,0%), Samarqand (64,4%) viloyatlarida, Toshkent shahri (32,9%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (45,1%) kuzatildi.
Import hajmining oshgani ichki talab va davlat bojxona organlarining zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda samaradorligini oshirishga qaratilgan izchil islohotlar o‘sib borayotganidan dalolat beradi. Mavjud investitsion muhitni hisobga olgan holda, importning aksariyati ishlab chiqarish ob’yektlarini yaratish va modernizatsiya qilish uchun ishlatiladigan mashina va uskunalardan iborat bo‘lib, uzoq muddatda iqtisodiy o‘sishga, shu jumladan, tayyor mahsulot eksportini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, 2020 yil 1 oktyabrdan boshlab erkin iqtisodiy zona ishtirokchilari uchun bojxona to‘lovlaridan ozod qilishning 10/2016 yildagi PF-4853-son farmoniga muvofiq bekor qilinishi bojxona to‘lovlaridan tushumlarning ko‘payishiga olib keldi.
Davlat bojxona qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, tovarlar eksporti hajmi yil boshidan buyon o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 38,1 foizga oshdi. Tovarlar eksporti hajmining o‘sishi Andijon (50,2%), Samarqand (59,7%), Sirdaryo (43,7%), Jizzax (54,4%), Farg‘ona (38,5%) viloyatlarida, Toshkent shahri (54,1%) va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (19,4%) ta’minlandi.
Eksport bo‘yicha yo‘riqnomalar xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik qilish zarurligini ko‘rsatadi. Shunday qilib, O‘zbekiston eksporti sur’atlarining oshishi davlatning tashqi savdo integratsiyasida ishtiroki darajasini ko‘rsatadi. Yaqinda mamlakatimizda sanoat mahsulotlari, oziq-ovqat mahsulotlari, kimyoviy moddalar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport qilishga qaratilgan tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirishning yangi usullari joriy etildi. Lekin, shunga qaramay, hozirgi vaqtda O‘zbekiston tovar eksportining yarmidan ko‘pini (xizmatlardan tashqari) xom-ashyoni (oltin, tabiiy gaz, rangli metallar, paxta tolasi va boshqalar) tashkil etadi, bu iqtisodiyotning xom ashyoga bog‘liqligini ko‘rsatadi, bu esa iqtisodiy o‘sishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Tahlil etilayotgan davrda tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar hajmi 28,6% ga oshdi. Berilgan kreditlar hajmining eng yuqori o‘sishi Toshkent (38,4%), Buxoro (39,2%), Namangan (28,7%), Surxondaryo (23,9%), Samarqand (22,4%) viloyatlarida va Qoraqalpog‘iston Respublikasida (8,9%) kuzatilmoqda.
Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar hajmining oshishi investitsiya muhiti va tadbirkorlik tuzilmalari faoliyatining bosqichma-bosqich takomillashib borayotganidan dalolat beradi. Bu o‘zgarishlar uzluksiz faoliyat bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar sonining ko‘payishi va tadbirkorlarga berilgan kreditlar bo‘yicha foiz to‘lovlarini qoplashni ko‘paytirishni o‘z ichiga oladi.
Bu davrda 89 886 ta yangi tadbirkorlik sub’yektlari tashkil etilib, ularning eng ko‘pi Qashqadaryo (8 601 ta), Samarqand (9 895 ta), Farg‘ona (8 343 ta), Toshkent (7 260 ta) viloyatlarida va Toshkent shahrida (15 057 ta) ro‘yxatga olingan.
Tahlil qilinayotgan davrda O‘zbekiston Respublika tovar-xom ashyo birjasida tuzilgan bitimlar hajmi 61,6% ga oshdi. Birja faolligining sezilarli darajada o‘sishi Buxoro (95,9%), Toshkent (73,6%), Namangan (64,2%) viloyatlarida va Toshkent shahrida (2,2 barobar) kuzatilmoqda.
Bu hududlarda tuzilgan bitimlar hajmining o‘sishi mineral o‘g‘itlar, paxta tolasi, dizel yoqilg‘isi, sement, benzin, katodli mis, qora metallar, texnik paxta chigiti va shakar kabi tovarlar savdosini ko‘paytirish orqali ta’minlanmoqda. Fond birjasidagi bitimlar hajmining oshishi yuridik shaxslar faolligi va jismoniy shaxslarning daromadlari ortib borayotganini ko‘rsatadi, bu esa talab omillari hisobiga tadbirkorlik faolligining oshishiga yordam beradi.
So‘nggi yillarda mamlakatimizda xo‘jalik yuritishning asosiy omillari sifatida qo‘llanilayotgan ayrim vositalarning joriy etilishi sezilarli darajada kengaydi va bu yo‘nalishda tegishli strategiya va ishlar davom ettirilmoqda. Asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar global pandemiya tufayli muhim iqtisodiy inqirozdan keyin sezilarli ijobiy tiklanishni ko‘rsatadi. Muxtasar qilib aytganda, xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarni rivojlantirish, jismoniy shaxslarni qo‘llab-quvvatlash va biznes yuritish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida ijobiy tendensiyalar aniqlandi.
2021 yilda iqtisodiyotning bosqichma-bosqich tiklanayotganini Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan har oyda o‘tkazilayotgan O‘zbekistondagi ishbilarmonlik muhitining holatini baholash bo‘yicha korxonalar so‘rovi natijalari orqali ko‘rish mumkin. Tadqiqot mamlakat bo‘ylab ishbilarmon doiralarning kayfiyatini aks ettiradi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Shoxruh Bobojonov
Izoh qoldirish