Infografika: O‘zbekiston 2015-2020 yillarda Doing Business indeksida

"Doing Business 2020" xalqaro biznes reytingida O‘zbekiston 76-o‘rindan 7-o‘ringa ko‘tarilib, 69-o‘rinni egalladi. Shuningdek, respublika ishbilarmonlik muhitini yaxshilashda sezilarli yutuqlarga erishgan eng yaxshi 20 mamlakat qatoriga kiradi. Korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish bo‘yicha mamlakatimiz 8-o‘rinni egallab, eng yaxshi 10 talikka kirdi.

"Doing Business 2020” indeksi 2018 yil may oyidan 2019 yil may oyigacha 190 mamlakatning ishbilarmonlik muhitidagi o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu davrda O‘zbekiston Respublikasi hukumati 94 ta islohot harakatlarini amalga oshirdi.

Biroq, Jahon bankining Doing Business jamoasi ozchilikni tashkil etgan investorlarni himoya qilish, soliqqa tortish, xalqaro savdo va shartnomalarni ijro etishda 17 ta islohotlarni hisoblab chiqdi. Qabul qilingan islohot harakatlarining to‘liq tan olinmasligining asosiy sabablari vaqtni kechiktirish, tadbirkorlik sub’yektlari, davlat xizmatlarini ko‘rsatuvchi va bevosita tadbirkorlar bilan ishlaydigan tashkilotlar, "Doing Business" indeksining tarkibiy qismlarining o‘zgarishi to‘g‘risida yetarli darajada xabardor emasligi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Boshqacha qilib aytganda, Jahon banki de-yure emas, balki de-fakto islohotlarni baholaydi.

O‘zbekiston Respublikasi keyingi biznesni yuritish hisobotida quyidagi omillar tufayli muhim yutuqlarga erishishi kutilmoqda.

Tadbirkorlikni ro‘yxatdan o‘tkazish va yuritishning byurokratik protseduralari soddalashtirilmoqda, soliq yuki kamaytirildi, eksport operatsiyalari osonlashtirildi, imtiyozli kreditlash va biznesni subsidiyalashning keng qamrovli dasturlari ishga tushirildi va boshqa ko‘p narsalar.

Doing Business reytingida O‘zbekiston so‘nggi 5 yil ichida o‘z o‘rnini 141-o‘rindan 69-o‘ringa, umumiy hisobda esa 69-o‘ringa ko‘tarildi.

Shunday qilib, xalqaro reytinglar byurokratizatsiya va iqtisodiyotni liberallashtirish, mahalliy tadbirkorlar va xorijiy investorlar uchun katta erkinliklarning paydo bo‘lishi sohasidagi sezilarli o‘zgarishlarni ham qayd etadi.

Reyting qanday hisoblanadi?

Ishbilarmonlik muhiti va investitsiya muhitini yaxshilash uchun tadbirkorlik sub’yektlari duch keladigan keraksiz byurokratik protseduralarni kamaytirish muhimdir.

Doing Business turli mamlakatlarda o‘nta sohaga ta’sir ko‘rsatadigan tartibga soluvchi va qonunchilikdagi o‘zgarishlarni aks ettiradi va ularni ishbilarmonlik muhitining yaxshilanishi yoki yomonlashuvi uchun baholaydi. Tegishli tahlil dunyoning 190 mamlakati uchun o‘tkaziladi.

Turli sohalarda biznes yuritish shartlari 10 ko‘rsatkichga birlashtirilib, ularning har biri bir qator aniq ko‘rsatkichlar bo‘yicha hisoblanadi.

• Korxonalarni tashkil etish. Ushbu ko‘rsatkich ro‘yxatdan o‘tkazish tartib-taomillari sonini, ro‘yxatdan o‘tkazish uchun sarflangan kunlar sonini, ro‘yxatdan o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan xarajatlarni va jon boshiga daromad foizida ko‘rsatilgan eng kam ustav kapitalini ko‘rib chiqadi.
• Qurilishga ruxsat olish. Ushbu ko‘rsatkich protsedura sonini, vaqtini va narxini qurilish narxining foizida hisobga oladi. Shuningdek, qurilishning sifatini nazorat qilish ko‘rsatkichi qo‘shilib, 15 ballik tizimda baholanadi.
• Elektr ta’minoti tizimiga ulanish. Bu talab qilinadigan protseduralar sonini, kunlar va xarajatlarni jon boshiga daromad foiziga qarab ko‘rib chiqadi. Elektr ta’minoti ishonchliligi va tariflarning shaffofligi ko‘rsatkichi ham qo‘shilgan.
• Mulkni ro‘yxatdan o‘tkazish. Ushbu ko‘rsatkich mulkka egalik huquqini ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini baholaydi, shuningdek, protseduralar sonini, ro‘yxatga olish muddati va narxining qiymatini foiz qiymatida o‘z ichiga oladi. Bu yerda yerni boshqarish tizimi sifatining 30 ballik ko‘rsatkichi aniqlanadi.
• Kredit olish. Ushbu ko‘rsatkich yuridik huquqlarning amal qilish indeksi (0-12 ball), kredit axboroti chuqurligi indeksi (0-8 ball) va kredit axboroti byurosini qamrab olish va kredit reyestrini qamrab olish kabi ko‘rsatkichlarni aniqlashga asoslangan.
• Minoritar investorlarni himoya qilish. Minoritar investorlarni himoya qilish ko‘rsatkichi bir qator indekslarni hisoblash asosida hisoblab chiqiladi - bitim to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oshkor qilish, direktorlarning mas’uliyati, aksiyadorlar tomonidan kompaniya rahbarlarini javobgarlikka tortish uchun qulay sharoitlar, aksiyadorlarning huquqlari, boshqaruv tuzilmasini rivojlantirish, korporativ shaffoflik.
• Soliqqa tortish. Bu ko‘rsatkichni aniqlashda quyidagi ko‘rsatkichlar hisobga olinadi: yiliga to‘lovlar soni, soliqlarni to‘lashga sarflangan soatlaridagi vaqt, daromad ulushi sifatida umumiy soliq yuki (soliqlar va ijtimoiy to‘lovlar darajasi), shuningdek, 100-ballik o‘lchov bo‘yicha hisobot berish va soliqlarni to‘lashdan keyin protseduralar indeksi.
• Xalqaro savdo. Ushbu ko‘rsatkich hujjatlarni tayyorlash va eksport-import hujjatlarini bojxona rasmiylashtiruvi uchun sarf qilingan soat parametrlari, shuningdek AQSh dollaridagi eksport va import protseduralari narxlari asosida hisoblanadi.
• Shartnomalarni ijro etish. Ushbu ko‘rsatkich kunlar ichida shartnoma shartlarining bajarilishiga, da’vo qiymatining foizdagi qiymatiga, shuningdek, 18 balli tizimda aniqlangan sud ishlari sifati indeksiga asoslanadi.
• To‘lovga layoqatsizlikni hal qilish. Ushbu ko‘rsatkich yillardagi shartlar, mulk qiymatining foiz nisbati, qarzni to‘lash koeffitsiyenti (dollar uchun sent) va 16 balli tizim bo‘yicha tartibga solish samaradorligi indekslari asosida hisoblanadi.

Ilgari yana bir ko‘rsatkich "xodimlarni yollash"ga baho berilib, chiqarib tashlangan.

Reytingda ijobiy dinamikaning omillari haqida gapirar ekan, jahon banki tahlilchilarining ta’kidlashicha, kambag‘allikning pastligi biznes uchun yanada qulay muhit sharoit yaratishga yordam beradi va tartibga solish samaradorligini oshirish tadbirkorlik, startaplar, innovatsiyalarni rivojlantirishga, kreditlar va investitsiyalarning qulayligini ta’minlashga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Reyting yetakchilari, qoida tariqasida, biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish va mol-mulkni o‘tkazish bo‘yicha onlayn protseduralarga, shuningdek soliq deklaratsiyalarini topshirish uchun elektron platformalarga ega ekanligi alohida ta’kidlangan.

Shuni esda tutish kerakki, reytinglar va indekslar ko‘pincha bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, "Doing Business" kompozit ballari boshqa xalqaro reytinglar tomonidan to‘plangan ma’lumotlarning ishonchli manbai sifatida ishlatiladi. Bunga INSEAD, Kornell universiteti va Butunjahon intellektual mulk tashkilotining Global Innovatsiyalar indeksi, Heritage Foundation tomonidan taqdim etilgan Iqtisodiy erkinlik indeksi, Jahon iqtisodiy forumining Global raqobatbardoshlik indeksi va boshqalar kiradi.

Harakat trayektoriyasi

"Doing Business" reytingida O‘zbekiston pozitsiyalarining izchil yaxshilanishi so‘nggi yillarda ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va yanada qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish sohasida amalga oshirilgan chuqur iqtisodiy transformatsiyalar doirasidan tashqarida ko‘rib chiqilmaydi. So‘nggi yillarda bu yo‘nalishda ko‘pgina ishlar qilingan.

2017 yil 1 yanvardan boshlab tadbirkorlik sub’yektlari faoliyatini rejadan tashqari tekshirishlarning barcha turlari, shuningdek qarshi tekshirishlar, shu jumladan jinoiy ishlarda, tadbirkorlarning qonuniy huquqlari va manfaatlarini cheklash bekor qilindi.

2018 yil yanvar oyidan boshlab koronavirus pandemiyasi inqirozi tufayli 2020 yilda uzaytirilgan tadbirkorlik sub’yektlarining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatini tekshirishga ikki yillik moratoriy e’lon qilindi.

2018 yil 1 iyundan boshlab tadbirkorlik faoliyati sohasidagi 6 turdagi litsenziyalar va ruxsatnomalar bekor qilindi, shu jumladan 17 ta 38 ta litsenziya va ruxsatnomalarni birlashtirib, 15 ta litsenziya va 10 ta ruxsatnomani berish muddati qisqartirildi.

Yangi ro‘yxatdan o‘tgan yakka tartibdagi tadbirkorlar va oilaviy tadbirkorlarga yuridik shaxs tashkil qilmasdan mikrokreditlar ajratish mexanizmi soddalashtirildi.

Tadbirkorlik sub’yektlariga moliyaviy yordam ko‘rsatadigan Tadbirkorlikni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi tashkil etildi.

Tadbirkorlik sub’yektlariga nisbatan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqidan mahrum qilish shaklida jinoiy jazoni qo‘llash taqiqlangan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi tadbirkorlik sub’yektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha vakil bo‘lgan mustaqil institut tashkil etildi.

Jahon bankining umume’tirof etilgan xalqaro reytingida aynan so‘nggi 5 yil ichida biznes uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash bo‘yicha olib borilgan ulkan ishlar o‘z aksini topdi.