Инфографика: Ўзбекистон 2015-2020 йилларда Doing Business индексида

Эслатиб ўтамиз, 2020 йил август ойида Жаҳон банки Doing Business йиллик рейтингини нашр этишни вақтинча тўхтатиб қўйди ва ҳисоботга оид баёнот берди.

Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар марказининг инфографикасида Рейтингнинг сўнгги 5 йил натижалари таҳлили берилган.

"Doing Business 2020" халқаро бизнес рейтингида Ўзбекистон 76-ўриндан 7-ўринга кўтарилиб, 69-ўринни эгаллади. Шунингдек, республика ишбилармонлик муҳитини яхшилашда сезиларли ютуқларга эришган энг яхши 20 мамлакат қаторига киради. Корхоналарни рўйхатдан ўтказиш бўйича мамлакатимиз 8-ўринни эгаллаб, энг яхши 10 таликка кирди.

"Doing Business 2020” индекси 2018 йил май ойидан 2019 йил май ойигача 190 мамлакатнинг ишбилармонлик муҳитидаги ўзгаришларни ўз ичига олади. Ушбу даврда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати 94 та ислоҳот ҳаракатларини амалга оширди.

Бироқ, Жаҳон банкининг Doing Business жамоаси озчиликни ташкил этган инвесторларни ҳимоя қилиш, солиққа тортиш, халқаро савдо ва шартномаларни ижро этишда 17 та ислоҳотларни ҳисоблаб чиқди. Қабул қилинган ислоҳот ҳаракатларининг тўлиқ тан олинмаслигининг асосий сабаблари вақтни кечиктириш, тадбиркорлик субъектлари, давлат хизматларини кўрсатувчи ва бевосита тадбиркорлар билан ишлайдиган ташкилотлар, "Doing Business" индексининг таркибий қисмларининг ўзгариши тўғрисида етарли даражада хабардор эмаслиги билан боғлиқ бўлиши мумкин. Бошқача қилиб айтганда, Жаҳон банки де-юре эмас, балки де-факто ислоҳотларни баҳолайди.

Ўзбекистон Республикаси кейинги бизнесни юритиш ҳисоботида қуйидаги омиллар туфайли муҳим ютуқларга эришиши кутилмоқда.

Тадбиркорликни рўйхатдан ўтказиш ва юритишнинг бюрократик процедуралари соддалаштирилмоқда, солиқ юки камайтирилди, экспорт операциялари осонлаштирилди, имтиёзли кредитлаш ва бизнесни субсидиялашнинг кенг қамровли дастурлари ишга туширилди ва бошқа кўп нарсалар.

Doing Business рейтингида Ўзбекистон сўнгги 5 йил ичида ўз ўрнини 141-ўриндан 69-ўринга, умумий ҳисобда эса 69-ўринга кўтарилди.

Шундай қилиб, халқаро рейтинглар бюрократизация ва иқтисодиётни либераллаштириш, маҳаллий тадбиркорлар ва хорижий инвесторлар учун катта эркинликларнинг пайдо бўлиши соҳасидаги сезиларли ўзгаришларни ҳам қайд этади.

Рейтинг қандай ҳисобланади?

Ишбилармонлик муҳити ва инвестиция муҳитини яхшилаш учун тадбиркорлик субъектлари дуч келадиган кераксиз бюрократик процедураларни камайтириш муҳимдир.

Doing Business турли мамлакатларда ўнта соҳага таъсир кўрсатадиган тартибга солувчи ва қонунчиликдаги ўзгаришларни акс эттиради ва уларни ишбилармонлик муҳитининг яхшиланиши ёки ёмонлашуви учун баҳолайди. Тегишли таҳлил дунёнинг 190 мамлакати учун ўтказилади.

Турли соҳаларда бизнес юритиш шартлари 10 кўрсаткичга бирлаштирилиб, уларнинг ҳар бири бир қатор аниқ кўрсаткичлар бўйича ҳисобланади.

• Корхоналарни ташкил этиш. Ушбу кўрсаткич рўйхатдан ўтказиш тартиб-таомиллари сонини, рўйхатдан ўтказиш учун сарфланган кунлар сонини, рўйхатдан ўтказиш учун зарур бўлган харажатларни ва жон бошига даромад фоизида кўрсатилган энг кам устав капиталини кўриб чиқади.
• Қурилишга рухсат олиш. Ушбу кўрсаткич процедура сонини, вақтини ва нархини қурилиш нархининг фоизида ҳисобга олади. Шунингдек, қурилишнинг сифатини назорат қилиш кўрсаткичи қўшилиб, 15 баллик тизимда баҳоланади.
• Электр таъминоти тизимига уланиш. Бу талаб қилинадиган процедуралар сонини, кунлар ва харажатларни жон бошига даромад фоизига қараб кўриб чиқади. Электр таъминоти ишончлилиги ва тарифларнинг шаффофлиги кўрсаткичи ҳам қўшилган.
• Мулкни рўйхатдан ўтказиш. Ушбу кўрсаткич мулкка эгалик ҳуқуқини рўйхатдан ўтказиш жараёнини баҳолайди, шунингдек, процедуралар сонини, рўйхатга олиш муддати ва нархининг қийматини фоиз қийматида ўз ичига олади. Бу ерда ерни бошқариш тизими сифатининг 30 баллик кўрсаткичи аниқланади.
• Кредит олиш. Ушбу кўрсаткич юридик ҳуқуқларнинг амал қилиш индекси (0-12 балл), кредит ахбороти чуқурлиги индекси (0-8 балл) ва кредит ахбороти бюросини қамраб олиш ва кредит реестрини қамраб олиш каби кўрсаткичларни аниқлашга асосланган.
• Миноритар инвесторларни ҳимоя қилиш. Миноритар инвесторларни ҳимоя қилиш кўрсаткичи бир қатор индексларни ҳисоблаш асосида ҳисоблаб чиқилади - битим тўғрисидаги маълумотларни ошкор қилиш, директорларнинг масъулияти, акциядорлар томонидан компания раҳбарларини жавобгарликка тортиш учун қулай шароитлар, акциядорларнинг ҳуқуқлари, бошқарув тузилмасини ривожлантириш, корпоратив шаффофлик.
• Солиққа тортиш. Бу кўрсаткични аниқлашда қуйидаги кўрсаткичлар ҳисобга олинади: йилига тўловлар сони, солиқларни тўлашга сарфланган соатларидаги вақт, даромад улуши сифатида умумий солиқ юки (солиқлар ва ижтимоий тўловлар даражаси), шунингдек, 100-баллик ўлчов бўйича ҳисобот бериш ва солиқларни тўлашдан кейин процедуралар индекси.
• Халқаро савдо. Ушбу кўрсаткич ҳужжатларни тайёрлаш ва экспорт-импорт ҳужжатларини божхона расмийлаштируви учун сарф қилинган соат параметрлари, шунингдек AҚШ долларидаги экспорт ва импорт процедуралари нархлари асосида ҳисобланади.
• Шартномаларни ижро этиш. Ушбу кўрсаткич кунлар ичида шартнома шартларининг бажарилишига, даъво қийматининг фоиздаги қийматига, шунингдек, 18 балли тизимда аниқланган суд ишлари сифати индексига асосланади.
• Тўловга лаёқатсизликни ҳал қилиш. Ушбу кўрсаткич йиллардаги шартлар, мулк қийматининг фоиз нисбати, қарзни тўлаш коэффициенти (доллар учун цент) ва 16 балли тизим бўйича тартибга солиш самарадорлиги индекслари асосида ҳисобланади.

Илгари яна бир кўрсаткич "ходимларни ёллаш"га баҳо берилиб, чиқариб ташланган.

Рейтингда ижобий динамиканинг омиллари ҳақида гапирар экан, жаҳон банки таҳлилчиларининг таъкидлашича, камбағалликнинг пастлиги бизнес учун янада қулай муҳит шароит яратишга ёрдам беради ва тартибга солиш самарадорлигини ошириш тадбиркорлик, стартаплар, инновацияларни ривожлантиришга, кредитлар ва инвестицияларнинг қулайлигини таъминлашга ижобий таъсир кўрсатади.

Рейтинг етакчилари, қоида тариқасида, бизнесни рўйхатдан ўтказиш ва мол-мулкни ўтказиш бўйича онлайн процедураларга, шунингдек солиқ декларацияларини топшириш учун электрон платформаларга эга эканлиги алоҳида таъкидланган.

Шуни эсда тутиш керакки, рейтинглар ва индекслар кўпинча бир-бири билан чамбарчас боғлиқдир. Масалан, "Doing Business" композит баллари бошқа халқаро рейтинглар томонидан тўпланган маълумотларнинг ишончли манбаи сифатида ишлатилади. Бунга INSEAD, Корнелл университети ва Бутунжаҳон интеллектуал мулк ташкилотининг Глобал Инновациялар индекси, Heritage Foundation томонидан тақдим этилган Иқтисодий эркинлик индекси, Жаҳон иқтисодий форумининг Глобал рақобатбардошлик индекси ва бошқалар киради.

Ҳаракат траекторияси

"Doing Business" рейтингида Ўзбекистон позицияларининг изчил яхшиланиши сўнгги йилларда ишбилармонлик муҳитини яхшилаш ва янада қулай ишбилармонлик муҳитини яратиш соҳасида амалга оширилган чуқур иқтисодий трансформациялар доирасидан ташқарида кўриб чиқилмайди. Сўнгги йилларда бу йўналишда кўпгина ишлар қилинган.

2017 йил 1 январдан бошлаб тадбиркорлик субъектлари фаолиятини режадан ташқари текширишларнинг барча турлари, шунингдек қарши текширишлар, шу жумладан жиноий ишларда, тадбиркорларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларини чеклаш бекор қилинди.

2018 йил январь ойидан бошлаб коронавирус пандемияси инқирози туфайли 2020 йилда узайтирилган тадбиркорлик субъектларининг молиявий-хўжалик фаолиятини текширишга икки йиллик мораторий эълон қилинди.

2018 йил 1 июндан бошлаб тадбиркорлик фаолияти соҳасидаги 6 турдаги лицензиялар ва рухсатномалар бекор қилинди, шу жумладан 17 та 38 та лицензия ва рухсатномаларни бирлаштириб, 15 та лицензия ва 10 та рухсатномани бериш муддати қисқартирилди.

Янги рўйхатдан ўтган якка тартибдаги тадбиркорлар ва оилавий тадбиркорларга юридик шахс ташкил қилмасдан микрокредитлар ажратиш механизми соддалаштирилди.

Тадбиркорлик субъектларига молиявий ёрдам кўрсатадиган Тадбиркорликни ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш давлат жамғармаси ташкил этилди.

Тадбиркорлик субъектларига нисбатан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш шаклида жиноий жазони қўллаш тақиқланган. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш бўйича вакил бўлган мустақил институт ташкил этилди.

Жаҳон банкининг умумэътироф этилган халқаро рейтингида айнан сўнгги 5 йил ичида бизнес учун ишбилармонлик муҳитини яхшилаш бўйича олиб борилган улкан ишлар ўз аксини топди.