Citigroup steyblkoinlar bozorini tahlil qilishga bag‘ishlangan «Steyblkoinlar bozorini tahlil qilish: 2030 yilgacha prognoz va strategik istiqbollar» nomli materialni e’lon qildi.
Citigroup Inc. («Sitigrup») — AQShda joylashgan bo‘lib, 1812 yilda tashkil etilgan dunyodagi eng yirik moliyaviy konglomeratlardan biri hisoblanadi. U AQShning Bank of America, JPMorgan Chase va Wells Fargo bilan bir qatorda «katta to‘rtlik» banklari tarkibiga kiradi hamda qiymati 1,8 trln AQSh dollaridan ortiq aktivlarni boshqaradi.
Steyblkoin — «raqamli pullar» turlaridan biri bo‘lib, ushbu toifaga raqamli bank depozitlari va markaziy bankning raqamli valyutasi (CBDC) ham kiradi.
Steyblkoinlar blokcheyn texnologiyalarini institutsional darajada joriy etishda asosiy katalizatorga aylanmoqda. Citigroup tahlilchilari bu jarayonni «ChatGPT momenti» bilan taqqoslab, sohada tub burilish bosqichi boshlanganini ta’kidlaydilar. Hisob-kitoblarni bir zumda amalga oshirish va 24/7 rejimida tasdiqlash uchun blokcheyn texnologiyasidan foydalanishga o‘tish jadallashmoqda.
Bozor dinamikasi ushbu tezisni tasdiqlamoqda: 2025 yil boshidan buyon steyblkoinlar emissiyasi hajmi taxminan 200 mlrd AQSh dollaridan 280 mlrd AQSh dollarigacha o‘sdi, bu esa ishonch va talabning ortib borayotganini ko‘rsatadi.
Hozirgi paytda steyblkoinlar bozorining o‘sishi uchta asosiy omil bilan rag‘batlantirilmoqda:
Bozorga yangi loyihalar kirib kelayotgani sari, kelgusi o‘sish prognozlari tobora ijobiy tus olmoqda. Bu esa steyblkoinlar bozorining ehtimoliy ko‘lamlarini chuqur tahlil qilish zarurligini taqozo etmoqda..
AQShda hamda xalqaro miqyosda bozorning tez sur’atlarda o‘sishi va yangi loyihalar e’lon qilinishi fonida steyblkoinlar bozori hajmi bo‘yicha prognozlar yuqori tomonga qayta ko‘rib chiqildi. 2030 yilga kelib steyblkoinlar emissiyasi bazaviy ssenariyda 1,9 trln AQSh dollarigacha (avval 1,6 trln) yetishi, optimistik ssenariyda esa 4 trln AQSh dollarigacha (avval 3,7 trln) oshishi kutilmoqda. Tarixiy dinamika va yangi prognozlar ushbu segmentda eksponensial o‘sish salohiyati mavjudligini yaqqol namoyon qiladi.
2030 yilga 1,9 trln AQSh dollari miqdoridagi bazaviy prognoz quyidagi tarkibiy qismlar hisobidan shakllanadi:
Qisqa muddatli likvidlikni qayta taqsimlash (bazaviy ssenariyning 45%). Ushbu qism steyblkoinlar an’anaviy bank depozitlarining muayyan qismini almashtirishi haqidagi modelga asoslanadi. Taxminga ko‘ra, steyblkoinlar AQShda bank depozitlarining 2,5 foizini, xalqaro depozitlarning esa (AQSh va Xitoydan tashqari) 0,75 foizini almashtiradi. Bu jarayonni 1970 yillarda yevrodollarlar bozorining o‘sishi bilan qiyoslash mumkin: AQSh bank tizimidan tashqarida ushbu aktivlarga talab ortishi yangi va yirik bozor shakllanishiga olib kelgan edi.
Ommaviy kriptovalyuta bozorlarining o‘sishi (bazaviy ssenariyning 40%). Bazaviy ssenariyga ko‘ra, kriptobozor bilan bog‘liq steyblkoinlar emissiyasi so‘nggi uch yilda kuzatilgan o‘rtacha yillik 20 foizlik o‘sish sur’atini saqlab qoladi. Optimistik ssenariyda ushbu ko‘rsatkich yillik 31 foizgacha oshadi, bu institutsional kapital oqimi faollashgan sharoitdagi o‘sish salohiyatini aks ettiradi.
Banknotlarning qayta taqsimlanishi (bazaviy ssenariyning qariyb 15%). Prognoz jismoniy pullarni raqamli vositalar bilan qisman almashtirilishini ham hisobga oladi: xorijda aylanmada bo‘lgan AQSh dollari banknotalarining 10 foizi va mamlakat ichidagi banknotalarning 2,5 foizi steyblkoinlar bilan almashtirilishi mumkin. Qiyos sifatida oltin ETFlari tajribasi keltiriladi (ETF — birjada sotiladigan, oltin yoki uning ekvivalenti bilan ta’minlangan qimmatli qog‘ozlar fondi): bu instrumentlar jismoniy oltin bozorining qariyb 8 foizini jalb qilishga muvaffaq bo‘lgan, chunki investorlar uchun qulay va ommabop investitsiya vositasini taklif etgan.
Raqobat muhiti: steyblkoinlar va bank tokenlari. Pulning kelajagi formatlar o‘rtasidagi «kurash»da emas, balki turli moliyaviy instrumentlar o‘zaro uyg‘un holda faoliyat yuritadigan ekotizimni barpo etishdadir. Bir-birini siqib chiqarish o‘rniga, steyblkoinlar, tokenlashtirilgan depozitlar va markaziy bank raqamli valyutalari (CBDC) bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lib, parallel rivojlanadi.
Steyblkoinlar ta’sirchan o‘sish ko‘rsatayotganiga qaramasdan, bank tokenlari bozorining ehtimoliy ko‘lami ancha katta bo‘lishi mumkin. Dunyodagi eng yirik banklar mavjud to‘lov tizimlari orqali har kuni 5 trlndan 10 trln AQSh dollarigacha mablag‘ o‘tkazadi. Agar ushbu hajmlarning atigi 1 foizi bank tokenlariga o‘tsa, yillik aylanma 12,5–25 trln AQSh dollarini tashkil qiladi. 2030 yilga kelib bank tokenlari orqali amalga oshiriladigan tranzaksiyalar hajmi 100–140 trln AQSh dollarigacha yetishi mumkin.
Farqlar mavjud bo‘lsa-da, oncheyn-pullarning barcha shakllari ommaviy joriy etish uchun bartaraf etilishi zarur bo‘lgan umumiy muammolarga duch keladi.
Keng joriy etish uchun chaqiriqlar va xatarlar. Optimistik prognozlarga qaramasdan, raqamli pullarni ommaviy qabul qilishga erishish uchun qator muhim texnologik, regulyator va operatsion to‘siqlarni yengib o‘tish talab etiladi. Asosiy muammolar quyidagilar:
– Fragmentatsiya va o‘zaro moslik. Oncheyn-pul ekotizimi qattiq fragmentlashgan: ko‘plab blokcheynlar va token formatlari mavjud bo‘lib, ular o‘zaro erkin integratsiyalana olmaydi. Yagona standartlar va tarmoqlar o‘rtasidagi «ko‘priklar»ning yetishmasligi likvidlik uchun to‘siqlar yaratadi va foydalanishni qiyinlashtiradi.
– Ommaviy blokcheynlarda maxfiylik. Publik blokcheynlarning shaffofligi korporativ sektor uchun jiddiy to‘siq hisoblanadi. Kompaniyalar bitim shartlari, yetkazib berish hajmlari yoki xodimlar ish haqi kabi maxfiy tijorat ma’lumotlari oshkor bo‘lib qolishidan xavotirda. Nol ma’lumotni oshkor qilmaslik dalillari (Zero-Knowledge Proofs, ZKPs) kabi texnologiyalar bu muammoni hal qilishi mumkin, biroq ularni joriy etish vaqt va standartlashtirishni talab etadi.
– Banklarni chetlab depozitlar chiqib ketishi xavfi. An’anaviy bank depozitlaridan steyblkoinlarga ommaviy o‘tish banklarning kreditlash uchun resurs bazasini qisqartirishi mumkin. «Dezintermediatsiya» deb ataladigan ushbu holat 1980 yillarda pul bozori fondlari (MMF) paydo bo‘lib, moliya tizimi tarkibini o‘zgartirgan vaziyatni eslatadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 1980–1991 yillarda AQShda uy xo‘jaliklarining moliyaviy aktivlarida bank depozitlari ulushi 23,8 foizdan 18,8 foizga tushgan, shu vaqtda pay fondlar ulushi 1,8 foizdan 7,8 foizgacha oshgan.
– Masshtablanish va likvidlik. Steyblkoinlar bozoridagi hozirgi likvidlik darajasi kapital bozorlariga xos bo‘lgan yirik tranzaksiyalar uchun yetarli bo‘lmasligi mumkin. Institutsional foydalanish uchun yanada chuqur va barqaror likvidlik pullari zarur.
– Geosiyosiy oqibatlar. Ko‘pchilik steyblkoinlar AQSh dollarida nominallashgani bois, bu vaziyat “dilemma”ni yuzaga keltiradi: bir tomondan, dollarning jahon moliya tizimidagi ustunligini mustahkamlaydi; ikkinchi tomondan esa boshqa mamlakatlarni monetar suverenitetni saqlash va AQSh valyutasiga qaramlikni kamaytirish uchun o‘z steyblkoinlari va CBDClarini tezroq ishlab chiqishga undaydi.
Ushbu chaqiriqlarni bartaraf etish prognoz qilingan o‘sish salohiyatini amalga oshirishda hal qiluvchi omilga aylanadi va bu bizni yakuniy strategik xulosalarga olib keladi.
Elyor Pulatov
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Izoh qoldirish