2021 йил 20 август куни "Ўзбекистон" халқаро анжуманлар саройида Президент Шавкат Мирзиёевнинг тадбиркорлар билан биринчи очиқ мулоқоти бўлиб ўтди ва у олти соатдан ортиқ давом этди. Мазкур учрашувга тайёргарлик жараёнида бизнес вакилларидан 15 мингдан ортиқ саволлар, таклиф ва ташаббуслар келиб тушди, бугунги кунда уларнинг аксарияти жойида ҳал қилинди.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг асосий йўналишларидан биридир. Мазкур ҳужжат хусусий мулк ҳуқуқи ва кафолатларининг ишончли ҳимоясини таъминлаш, барча тўсиқ ва чекловларни бартараф этиш ҳамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни кенг ривожлантириш учун қулай ишбилармонлик муҳитини яратишни назарда тутади.
Ҳаракатлар стратегиясини амалга оширилган йил мобайнида мазкур соҳани ривожлантиришни қўллаб-қувватлаш мақсадида икки мингга яқин қонун, фармон ва қарорлар қабул қилинди. Ҳуқуқий ҳимояни таъминлаш, бизнес учун кўплаб маъмурий тўсиқларни бартараф этиш, тадбиркорлик фаолиятига аралашувни чеклашга алоҳида эътибор қаратилди. 114 та лицензия ва рухсатнома бекор қилинди, 33 та фаолият тури бўйича хабар бериш тартиби жорий этилди, рухсатномалар олиш тартиб-таомиллари соддалаштирилди ва уларни бериш муддатлари ўртача икки бараварга узайтирилди. Кераксиз чеклар бекор қилинди, нақд пул, валюта ва хом ашё айланмаси билан боғлиқ чекловлар бекор қилинди.
Ушбу чора-тадбирлар натижасида мамлакатимизда тадбиркорлик фаолиятининг ишбилармонлик муҳити яхшиланиб, бу халқаро рейтингларда ўз аксини топмоқда. Шундай қилиб, Жаҳон банки сўнгги йилларда Ўзбекистоннинг рейтингидаги ўрнини тизимли равишда ошириб борди. "Doing Business 2020" ҳисоботида Ўзбекистон рейтинги 7 поғонага юқорилаб, 69-ўринга кўтарилиб, мамлакатнинг энг яхши 20 ислоҳотчи давлатлари рўйхатига кириш имконини берди. The Heritage Foundation томонидан The Wall Street Journal билан биргаликда ишлаб чиқарилган Иқтисодий эркинлик индексига кўра, Ўзбекистон 2018 йилдаги 152 ўриндан 2021 йилда 108 ўринга кўтарилди. Тўрт йил давомида ўсиш 44 позицияни ташкил этди.
Шунга қарамай, пандемия пайтида қўйилган чекловлар туфайли кичик бизнес энг кўп зарар кўрган тармоқлардан биридир. Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази БМТТД кўмагида ўтказган тадқиқотига кўра, энг кўп зарар кўрган ҳудудлар аҳолига уй-жой хизмати кўрсатиш (меҳмонхона бизнеси) ва озиқ-овқат. Энг кам зарар кўрган тармоқлар қишлоқ хўжалиги, ўрмончилик ва балиқчилик ҳисобланади: корхоналарнинг аксарияти (78 фоиз) ўз иш фаолиятини тўхтатмади ва ишдан бўшатиш пандемия пайтида давлатнинг фаол қўллаб-қувватлаши туфайли камдан кам ҳолларда амалга оширилди.
Қисқа муддатли кредитлар бўйича фоиз ставкаларининг пасайиши, давлат активларини ижарага олиш учун тўловлар, ижтимоий ажратмалар ва меҳнат даромадлари, ҚҚС ва акциз солиғи, шунингдек, ижтимоий ёрдам учун бир марталик тўловлар (беш миллион сўм) ушбу даврда қўллаб-қувватлаш чоралари янада самарали бўлди. Нисбатан кам самарали чора-тадбирлар кредит ва солиқ таътиллари, давлат кафолатларини узайтириш, божхона тарифларини ошириш орқали импортдан ҳимоя қилиш ва ёлланган ишчилар учун солиқ таътиллари билан боғлиқ эди.
Қийинчиликларга қарамай, қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлар туфайли, чекловлар бекор қилингани сабабли, кичик бизнес ривожланаётган динамикани кўрсата бошлади. Шундай қилиб, ўтган йилнинг апрель ва июль ойларида иқтисодий фаолиятнинг пасайишидан сўнг, бизнес фаоллик индекси барқарор ўсишни кўрсатди. Масалан, жорий йилнинг февраль ойида ўтган йилнинг февраль ойига нисбатан 9,9 фоизга, январь ойига нисбатан 3,4 фоизга ўсди. Июль ойида бу кўрсаткич ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 25,1 фоизга ошди.
Умуман олганда, пандемия даврида ушбу соҳа томонидан юзага келган қийинчиликларга қарамай, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик ривожининг таъсирчан суръатларини намоён этмоқда. Шундай қилиб, 2016 йилда рўйхатдан ўтган кичик корхоналар сони 278 мингта бўлса, 2021 йилда 503 мингтани ташкил этди. Уларнинг 258 минг нафари 2016 йилда фаол бўлган бўлса, 2021 йилда 475 минг нафари фаол бўлди. 2016 йилда янги ташкил этилган корхоналар сони қарийб 28 мингтани, 2021 йилда эса 95 мингтани ташкил этди. Президент тадбиркорлар билан учрашувда таъкидлаганидек, ўтган беш йил давомида тадбиркорлар сони деярли уч баробар кўпайиб, ҳозирда 1,5 миллион киши бўлиб турибди, бу соҳадаги корхоналарда беш миллионга яқин киши меҳнат қилмоқда.
Президентимизнинг бизнес доиралари билан ушбу учрашувига тайёргарлик кўриш чоғида келиб тушган тадбиркорларнинг мурожаатлари мамлакатимизда тадбиркорларнинг самарали фаолият юритиши ва иқтисодиётнинг ушбу секторини ривожлантиришга тўсқинлик қилаётган қатор муаммолар сақланиб қолмоқда.
Тадбиркорларнинг мурожаатлари ва таклифлари асосида президент йиғилишда бизнеснинг тўлиқ ва самарали ишлашига тўсқинлик қилувчи муаммоларни ҳал этиш бўйича кейинги ишлар учун еттита муҳим йўналишни белгилаб берди. Биринчи йўналиш бизнесни молиялаштириш ва молия-кредит масалалари, иккинчи йўналиш солиқ тизимини такомиллаштириш, бизнесга солиқ юкини имкон қадар камайтириш, учинчи йўналиш ер ажратиш масалалари, тўртинчи йўналиш инфратузилмани ривожлантириш масалалари, бешинчи йўналиш экспортёр корхоналарни қўллаб-қувватлаш, кичик бизнесни экспорт фаолиятига кенг жалб қилиш, олтинчи йўналиш транспорт-логистика масалалари, еттинчи йўналишда тадбиркорликка оид тартиб-таомилларни соддалаштириш вазифалари кўрсатиб ўтилди.
Тадбиркорлардан Президентга тушган мурожаатларнинг 40 фоизи бизнесни молиялаштириш ва молия-кредит масалалари билан боғлиқ бўлган.
2020 йилнинг 1 январидан бошлаб тижорат банклари томонидан миллий валютада берилган кредитлар бўйича фоиз ставкалари Марказий банкнинг қайта молиялаш ставкасидан паст бўлмаган даражада белгиланди ва 2021 йилнинг 1 январидан бошлаб тижорат банкларига фоиз ставкаларини мустақил белгилаш ҳуқуқи берилди. Бу борадаги ислоҳотларнинг ижобий самараси Жаҳон банки ҳисоб-китобларидан ҳам далолат беради, унга кўра, инфляциянинг камайиши Марказий банкка асосий ставкани 16 фоиздан 14 фоизга тушириш имконини берди.
Бизнесни кредитлаш билан боғлиқ вазият кескинлигича қолмоқда. Кредит ставкаларининг юқорилиги ва кўплаб кредитларнинг қисқа муддатга, тадбиркор учун ноқулай шартларда берилди. Шунингдек, хорижий валютадаги кредитлар валюта курсининг мунтазам ўсиши ҳисобига тадбиркор учун қўшимча харажатларни юзага келтирмоқда.
«Банклар томонидан йиллик 8-10 фоиздан хорижий валютада 18 мингга яқин тадбиркорларга берилган кредит валюта курсининг мунтазам ўсиши ҳисобига қўшимча харажатларни юзага келтирмоқда», - деб қайд этди Президент.
Бизнесни кредитлаш шартларини энгиллаштириш муаммосини ҳал қилиш учун банклар капиталини ошириш бўйича чора-тадбирлар белгиланади, бу эса тадбиркорларга миллий валютада узоқ муддатли кредитлар олиш ва жорий ставкалардан арзонроқ бўлиш имконини беради, кредит бўйича фоиз ставкалари камида беш фоизга камаяди. Бунинг учун, келгуси йилда банкларга Тикланиш ва тараққиёт жамғармасидан бозор тамойиллари асосида қўшимча 600 миллион доллар ажратилади. Халқаро молия бозорларида 5 триллион сўмлик миллий валютада евробондлар чиқарилади. Хорижий банклар кириб келишига кенг имкониятлар яратилади.
Яна бир муҳим янгилик – банклар ресурсни қандай валютада жалб қилишидан қатъий назар, тадбиркорларга кредитни сўмда ва мақбул фоизларда бериш тизими йўлга қўйилади. Шу мақсадда Молия вазирлиги ҳузурида Валюта хатарларини бошқариш компанияси ва ҳудудларда унинг филиаллари ташкил этилади. Тадбиркорларнинг хорижий валютадаги 1 млрд долларлик кредитлари миллий валютага ўтказилади. Ушбу чора-тадбирлар кредитлар бўйича фоиз ставкаларини пасайтиради ва доллар курсининг ошиши тадбиркорга қўшимча муаммо туғдирмайди.
Президентимизнинг тадбиркорлар билан учрашувдаги нутқида биргина кейинги 2 йилнинг ўзида, фақатгина хотин-қизлар ва ёшлар тадбиркорлигини ривожлантиришга 500 миллион доллар маблағ йўналтирилганлигини ҳам таъкидланди. 2019 йилда Ўзбекистон аёллар учун гендер молиялаштириш жорий этилди. Махсус дастур бўйича таҳсил олгач, уларга 6 ойлик имтиёзли давр билан камида уч йил муддатга кредитлар ажратилади. Гендер кредитлаш учун ҳар йили 100 млрд. сўм ажратилади. Ушбу маблағларнинг камида 50 фоизи қишлоқ жойларда яшовчи хотин-қизларнинг бизнес ривожига йўналтирилади.
Сўнгги йилларда амалга оширилган солиқ ислоҳоти солиқ юкидаги номутаносибликларни бартараф этиш ва бизнесни маъмурий босимдан халос этиш имконини берди. Ижтимоий солиқ ва шахсий даромад солиғи ставкалари 12 фоизга камайтирилиб, фуқаролар учун 8 фоиз миқдорида суғурта бадаллари бекор қилинди. Шунингдек, йиллик товар айирбошлаш чегараси жорий этилди, унинг ошиши солиқ тўловчининг ҚҚС ва даромад солиғини тўлашга ўтишига олиб келади. Умуман олганда, сўнгги уч йил ичида солиқлар сони 16 тадан 9 тага қисқартирилди.
Ислоҳот туфайли солиқ тўловчилар сони сезиларли даражада ошди, хусусан, юридик шахслардан олинадиган ер солиғи-37,9 баробарга, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ-36,5 баробарга, ҚҚС-17,3 баробарга, даромад солиғи - 15,2 баробарга, акциз солиғи - 8,8 баробарга ошди. Рўйхатга олинган хўжалик юритувчи субъектлар сони 1,9 баробар ошди.
Пандемиянинг хизмат кўрсатиш соҳасидаги корхоналар учун салбий таъсири туфайли 2020 йилда уларга берилган имтиёзлар узайтирилди. Йил охирига қадар 13 минг умумий овқатланиш корхонаси ер ва мол-мулк солиғини тўлашдан озод этилди. Бошқа солиқлар бўйича 35 миллиард сўм миқдоридаги қарзлари жорий йилнинг охиригача узайтирилди ва кредитларни қайтариш кечиктирилди. Туристик компаниялар ва меҳмонхоналар 2 йил муддатга туристик тўловлардан озод қилинди. Бундан ташқари, келгуси йилдан бошлаб қўшимча ҳужжатларсиз қўшилган қиймат солиғини қайтариш тартиби жорий этилмоқда, бу эса 14 минг тадбиркор учун ҳисобот тақдим этилишини сезиларли даражада осонлаштиради
Тадбиркорлар томонидан кўтарилган иккинчи энг долзарб масала ер ва бинолардан фойдаланиш. Бу бўйича Президентга тўрт мингдан зиёд мурожаатлар келиб тушди (21 фоиз).
Илгари амалда бўлган ер муносабатлари механизмлари унинг самарадорлигини ошириш, ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва уларнинг капиталлашувини рағбатлантирмади. Aмалга оширилаётган ислоҳотлар жараёнида бу масала ўз ечимини топа бошлайди. Илгари юридик ва жисмоний шахсларга қишлоқ хўжалиги ерларини иккиламчи ижарага беришга рухсат берилди. 2019 йил 1 июлдан бошлаб Ўзбекистон Республикаси резиденти бўлган юридик шахслар ўзларига тегишли бино ва иншоотлар жойлашган ер участкаларини хусусийлаштиришга, Ўзбекистон фуқаролари эса якка тартибда уй-жой қурилиши учун уларга берилган ер участкаларини хусусийлаштиришга ҳақли.
Жорий йил 16 август куни “Ер участкаларини ажратиш ва улардан фойдаланиш, шунингдек, ерларни ҳисобга олиш ва давлат ер кадастрини юритиш тизими такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида” қонун қабул қилинди. У билан ерларни иқтисодий оборотга киритиш, уларни олди-сотди ва гаров объектига айлантириш учун мустаҳкам ҳуқуқий замин яратилди.
Энди қишлоқ хўжалиги ерлари очиқ танлов асосида фақат ижарага берилади. Қишлоқ хўжалигига мўлжалланмаган ер майдонлари эса фақат аукцион орқали сотилади. Кўпчилик тадбиркорларни ўз корхонаси жойлашган ер майдонининг тақдири ўйлантириши табиий. Президентимиз ушбу корхоналарга ҳозирда эгаллаб турган ер майдонлари мулк қилиб расмийлаштириб берилишини таъкидлади.
Бизнес субъектларини инфратузилма билан таъминлаш масалаларига ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Қайд этилганидек, келгуси йил 1 январдан бошлаб, қиймати 200 миллиард сўмга тенг лойиҳалар бўйича электр, табиий газ, сув тармоқлари ва йўл инфратузилмасини етказиб бериш тўлиқ давлатнинг зиммасида бўлади. Бу имтиёз ҳозирги кунгача фақатгина 50 миллион доллардан ошадиган хорижий инвесторлар лойиҳаларига қўлланиб келинмоқда.
Шунингдек, келгуси 2 йилда республика бўйича қўшимча 200 та саноат зоналари ташкил этилиб, уларга ҳам коммунал ва йўл инфратузилмаси давлат томонидан етказиб берилади. Ушбу мақсадлар учун келгуси йилда бюджетдан 2 триллион сўм маблағ ажратилади.
Сўнгги йилларида экспорт қўллаб-қувватланди. Унинг умумий ҳажми 2020 йилда 2016 йилга нисбатан 25 фоизга ошди.
Кўплаб экспорт қилувчи корхоналарнинг асосий муаммоларидан бири, бу – айланма маблағ етишмаслигидир. Бу масалани 300 дан зиёд тадбиркорларнинг келиб тушган мурожаатларида ҳам кўриш мумкин.
Шунинг учун ўтган йили Экспортни қўллаб-қувватлаш жамғармаси ташкил этилиб, экспорт учун 1 миллион долларгача молиялаштириш механизмлари йўлга қўйилди. Бу тизимдан 200 та корхона унумли фойдаланиб, қўшимча 210 миллион долларлик ўз маҳсулотларини четга экспорт қилди. Энди бу имкониятларни янада кенгайтириб, йилига 20 миллион доллардан ортиқ экспорт қилувчи корхоналарга 5 миллион долларгача имтиёзли кредитлар ажратилади.
Ҳозирги кунда айрим хомашёлар импорти учун бож ставкалари юқори экани кўрсатиб ўтилди. Оқибатда улар асосида маҳсулот ишлаб чиқаришдан кўра четдан олиб келиш арзонроқ бўлмоқда. Шу боис, ҳукуматга хомашё ва ярим тайёр маҳсулотлар учун импорт божи ставкаларини пасайтириш бўйича топшириқ берилди.
Транспорт вазирлиги келгуси йил 1 январдан бошлаб, ҳар бир хизматнинг таннархи ва унинг таркибини кенг жамоатчиликка эълон қилиб боради. Темир йўл соҳасида келгуси 5 йил учун 7 мингдан зиёд юк вагонларига эҳтиёж мавжуд. Шунинг учун, келгуси йилда ўз вагони ва контейнерига эга бўлган хусусий логистика операторлари фаолияти йўлга қўйилади ва тарифлар иккига ажратилади.
Бунда, давлат томонидан фақатгина темир йўл инфратузилмаси ҳамда локомотив хизматлари тартибга солинади, юк вагонлари хизмати эса бозор тамойиллари асосида ташкил қилинади. Шунинг учун, хусусий тадбиркорларга темир йўл вагонларини олиб келишга берилган имтиёзлар 2025 йил 1 январгача узайтирилади.
Тадбиркорларнинг мурожаатларида кўпинча иш юритишнинг процессуал масалаларида давом этаётган қийинчиликлар назарда тутилган ва унга мансабдор шахсларнинг аралашиши, белгиланган тартиб бузилганлиги фактларини ўз навбатида келтирган.
Президент тижорат фаолиятига аралашувни камайтириш, субсидия олиш жараёнини соддалаштириш ва осонлаштириш бўйича кўрсатмалар берди. Келгуси йилдан бошлаб, тадбиркорлик фаолиятини бошлаш учун барча рухсат этувчи ҳужжатлар “онлайн” тарзда расмийлаштирилади. Жорий йил якунига қадар лицензия ёки рухсатномалар сони яна камида 30 фоизга қисқартирилади.
***
Президентнинг тадбиркорлар билан ўтган мулоқоти Ўзбекистонда илк тажриба бўлди ва иқтисодий сиёсатни оптималлаштириш ва тўғрилаш борасида ўз самарасини кўрсатишга муваффақ бўлди. Учрашув натижасида мамлакатда бизнесни ривожлантириш бўйича кўплаб муҳим қарорлар қабул қилинди ва улар кейинги йил давомида амалга оширилади. Президентимиз мазкур тадбир самарадорлигидан келиб чиқиб, бундай мулоқотларни анъанавий тарзда ўтказиб, 20 августни мамлакатимизда "Тадбиркорлар куни" деб белгилашни таклиф этди. Шубҳасиз, ишбилармон доиралар билан мулоқотнинг бундай формати келажак учун самарали иқтисодий сиёсатнинг янада аниқроқ ва равшанроқ шаклланишига хизмат қилади.
Обид Ҳакимов
Иқтисодий тадқиқотлар ва ислоҳотлар маркази директори
"Правда Востока" газетаси
2021 й. 28 август
№ 174 (29678)
Изоҳ қолдириш