2021 yil 20 avgust kuni "O‘zbekiston" xalqaro anjumanlar saroyida Prezident Shavkat Mirziyoyevning tadbirkorlar bilan birinchi ochiq muloqoti bo‘lib o‘tdi va u olti soatdan ortiq davom etdi. Mazkur uchrashuvga tayyorgarlik jarayonida biznes vakillaridan 15 mingdan ortiq savollar, taklif va tashabbuslar kelib tushdi, bugungi kunda ularning aksariyati joyida hal qilindi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasining asosiy yo‘nalishlaridan biridir. Mazkur hujjat xususiy mulk huquqi va kafolatlarining ishonchli himoyasini ta’minlash, barcha to‘siq va cheklovlarni bartaraf etish hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni keng rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini yaratishni nazarda tutadi.
Harakatlar strategiyasini amalga oshirilgan yil mobaynida mazkur sohani rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash maqsadida ikki mingga yaqin qonun, farmon va qarorlar qabul qilindi. Huquqiy himoyani ta’minlash, biznes uchun ko‘plab ma’muriy to‘siqlarni bartaraf etish, tadbirkorlik faoliyatiga aralashuvni cheklashga alohida e’tibor qaratildi. 114 ta litsenziya va ruxsatnoma bekor qilindi, 33 ta faoliyat turi bo‘yicha xabar berish tartibi joriy etildi, ruxsatnomalar olish tartib-taomillari soddalashtirildi va ularni berish muddatlari o‘rtacha ikki baravarga uzaytirildi. Keraksiz cheklar bekor qilindi, naqd pul, valyuta va xom ashyo aylanmasi bilan bog‘liq cheklovlar bekor qilindi.
Ushbu chora-tadbirlar natijasida mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatining ishbilarmonlik muhiti yaxshilanib, bu xalqaro reytinglarda o‘z aksini topmoqda. Shunday qilib, Jahon banki so‘nggi yillarda O‘zbekistonning reytingidagi o‘rnini tizimli ravishda oshirib bordi. "Doing Business 2020" hisobotida O‘zbekiston reytingi 7 pog‘onaga yuqorilab, 69-o‘ringa ko‘tarilib, mamlakatning eng yaxshi 20 islohotchi davlatlari ro‘yxatiga kirish imkonini berdi. The Heritage Foundation tomonidan The Wall Street Journal bilan birgalikda ishlab chiqarilgan Iqtisodiy erkinlik indeksiga ko‘ra, O‘zbekiston 2018 yildagi 152 o‘rindan 2021 yilda 108 o‘ringa ko‘tarildi. To‘rt yil davomida o‘sish 44 pozitsiyani tashkil etdi.
Shunga qaramay, pandemiya paytida qo‘yilgan cheklovlar tufayli kichik biznes eng ko‘p zarar ko‘rgan tarmoqlardan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi BMTTD ko‘magida o‘tkazgan tadqiqotiga ko‘ra, eng ko‘p zarar ko‘rgan hududlar aholiga uy-joy xizmati ko‘rsatish (mehmonxona biznesi) va oziq-ovqat. Eng kam zarar ko‘rgan tarmoqlar qishloq xo‘jaligi, o‘rmonchilik va baliqchilik hisoblanadi: korxonalarning aksariyati (78 foiz) o‘z ish faoliyatini to‘xtatmadi va ishdan bo‘shatish pandemiya paytida davlatning faol qo‘llab-quvvatlashi tufayli kamdan kam hollarda amalga oshirildi.
Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining pasayishi, davlat aktivlarini ijaraga olish uchun to‘lovlar, ijtimoiy ajratmalar va mehnat daromadlari, QQS va aksiz solig‘i, shuningdek, ijtimoiy yordam uchun bir martalik to‘lovlar (besh million so‘m) ushbu davrda qo‘llab-quvvatlash choralari yanada samarali bo‘ldi. Nisbatan kam samarali chora-tadbirlar kredit va soliq ta’tillari, davlat kafolatlarini uzaytirish, bojxona tariflarini oshirish orqali importdan himoya qilish va yollangan ishchilar uchun soliq ta’tillari bilan bog‘liq edi.
Qiyinchiliklarga qaramay, qo‘llab-quvvatlash chora-tadbirlar tufayli, cheklovlar bekor qilingani sababli, kichik biznes rivojlanayotgan dinamikani ko‘rsata boshladi. Shunday qilib, o‘tgan yilning aprel va iyul oylarida iqtisodiy faoliyatning pasayishidan so‘ng, biznes faollik indeksi barqaror o‘sishni ko‘rsatdi. Masalan, joriy yilning fevral oyida o‘tgan yilning fevral oyiga nisbatan 9,9 foizga, yanvar oyiga nisbatan 3,4 foizga o‘sdi. Iyul oyida bu ko‘rsatkich o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 25,1 foizga oshdi.
Umuman olganda, pandemiya davrida ushbu soha tomonidan yuzaga kelgan qiyinchiliklarga qaramay, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik rivojining ta’sirchan sur’atlarini namoyon etmoqda. Shunday qilib, 2016 yilda ro‘yxatdan o‘tgan kichik korxonalar soni 278 mingta bo‘lsa, 2021 yilda 503 mingtani tashkil etdi. Ularning 258 ming nafari 2016 yilda faol bo‘lgan bo‘lsa, 2021 yilda 475 ming nafari faol bo‘ldi. 2016 yilda yangi tashkil etilgan korxonalar soni qariyb 28 mingtani, 2021 yilda esa 95 mingtani tashkil etdi. Prezident tadbirkorlar bilan uchrashuvda ta’kidlaganidek, o‘tgan besh yil davomida tadbirkorlar soni deyarli uch barobar ko‘payib, hozirda 1,5 million kishi bo‘lib turibdi, bu sohadagi korxonalarda besh millionga yaqin kishi mehnat qilmoqda.
Prezidentimizning biznes doiralari bilan ushbu uchrashuviga tayyorgarlik ko‘rish chog‘ida kelib tushgan tadbirkorlarning murojaatlari mamlakatimizda tadbirkorlarning samarali faoliyat yuritishi va iqtisodiyotning ushbu sektorini rivojlantirishga to‘sqinlik qilayotgan qator muammolar saqlanib qolmoqda.
Tadbirkorlarning murojaatlari va takliflari asosida prezident yig‘ilishda biznesning to‘liq va samarali ishlashiga to‘sqinlik qiluvchi muammolarni hal etish bo‘yicha keyingi ishlar uchun yettita muhim yo‘nalishni belgilab berdi. Birinchi yo‘nalish biznesni moliyalashtirish va moliya-kredit masalalari, ikkinchi yo‘nalish soliq tizimini takomillashtirish, biznesga soliq yukini imkon qadar kamaytirish, uchinchi yo‘nalish yer ajratish masalalari, to‘rtinchi yo‘nalish infratuzilmani rivojlantirish masalalari, beshinchi yo‘nalish eksportyor korxonalarni qo‘llab-quvvatlash, kichik biznesni eksport faoliyatiga keng jalb qilish, oltinchi yo‘nalish transport-logistika masalalari, yettinchi yo‘nalishda tadbirkorlikka oid tartib-taomillarni soddalashtirish vazifalari ko‘rsatib o‘tildi.
Tadbirkorlardan Prezidentga tushgan murojaatlarning 40 foizi biznesni moliyalashtirish va moliya-kredit masalalari bilan bog‘liq bo‘lgan.
2020 yilning 1 yanvaridan boshlab tijorat banklari tomonidan milliy valyutada berilgan kreditlar bo‘yicha foiz stavkalari Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasidan past bo‘lmagan darajada belgilandi va 2021 yilning 1 yanvaridan boshlab tijorat banklariga foiz stavkalarini mustaqil belgilash huquqi berildi. Bu boradagi islohotlarning ijobiy samarasi Jahon banki hisob-kitoblaridan ham dalolat beradi, unga ko‘ra, inflyasiyaning kamayishi Markaziy bankka asosiy stavkani 16 foizdan 14 foizga tushirish imkonini berdi.
Biznesni kreditlash bilan bog‘liq vaziyat keskinligicha qolmoqda. Kredit stavkalarining yuqoriligi va ko‘plab kreditlarning qisqa muddatga, tadbirkor uchun noqulay shartlarda berildi. Shuningdek, xorijiy valyutadagi kreditlar valyuta kursining muntazam o‘sishi hisobiga tadbirkor uchun qo‘shimcha xarajatlarni yuzaga keltirmoqda.
«Banklar tomonidan yillik 8-10 foizdan xorijiy valyutada 18 mingga yaqin tadbirkorlarga berilgan kredit valyuta kursining muntazam o‘sishi hisobiga qo‘shimcha xarajatlarni yuzaga keltirmoqda», - deb qayd etdi Prezident.
Biznesni kreditlash shartlarini engillashtirish muammosini hal qilish uchun banklar kapitalini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar belgilanadi, bu esa tadbirkorlarga milliy valyutada uzoq muddatli kreditlar olish va joriy stavkalardan arzonroq bo‘lish imkonini beradi, kredit bo‘yicha foiz stavkalari kamida besh foizga kamayadi. Buning uchun, kelgusi yilda banklarga Tiklanish va taraqqiyot jamg‘armasidan bozor tamoyillari asosida qo‘shimcha 600 million dollar ajratiladi. Xalqaro moliya bozorlarida 5 trillion so‘mlik milliy valyutada yevrobondlar chiqariladi. Xorijiy banklar kirib kelishiga keng imkoniyatlar yaratiladi.
Yana bir muhim yangilik – banklar resursni qanday valyutada jalb qilishidan qat’iy nazar, tadbirkorlarga kreditni so‘mda va maqbul foizlarda berish tizimi yo‘lga qo‘yiladi. Shu maqsadda Moliya vazirligi huzurida Valyuta xatarlarini boshqarish kompaniyasi va hududlarda uning filiallari tashkil etiladi. Tadbirkorlarning xorijiy valyutadagi 1 mlrd dollarlik kreditlari milliy valyutaga o‘tkaziladi. Ushbu chora-tadbirlar kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarini pasaytiradi va dollar kursining oshishi tadbirkorga qo‘shimcha muammo tug‘dirmaydi.
Prezidentimizning tadbirkorlar bilan uchrashuvdagi nutqida birgina keyingi 2 yilning o‘zida, faqatgina xotin-qizlar va yoshlar tadbirkorligini rivojlantirishga 500 million dollar mablag‘ yo‘naltirilganligini ham ta’kidlandi. 2019 yilda O‘zbekiston ayollar uchun gender moliyalashtirish joriy etildi. Maxsus dastur bo‘yicha tahsil olgach, ularga 6 oylik imtiyozli davr bilan kamida uch yil muddatga kreditlar ajratiladi. Gender kreditlash uchun har yili 100 mlrd. so‘m ajratiladi. Ushbu mablag‘larning kamida 50 foizi qishloq joylarda yashovchi xotin-qizlarning biznes rivojiga yo‘naltiriladi.
So‘nggi yillarda amalga oshirilgan soliq islohoti soliq yukidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish va biznesni ma’muriy bosimdan xalos etish imkonini berdi. Ijtimoiy soliq va shaxsiy daromad solig‘i stavkalari 12 foizga kamaytirilib, fuqarolar uchun 8 foiz miqdorida sug‘urta badallari bekor qilindi. Shuningdek, yillik tovar ayirboshlash chegarasi joriy etildi, uning oshishi soliq to‘lovchining QQS va daromad solig‘ini to‘lashga o‘tishiga olib keladi. Umuman olganda, so‘nggi uch yil ichida soliqlar soni 16 tadan 9 taga qisqartirildi.
Islohot tufayli soliq to‘lovchilar soni sezilarli darajada oshdi, xususan, yuridik shaxslardan olinadigan yer solig‘i-37,9 barobarga, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq-36,5 barobarga, QQS-17,3 barobarga, daromad solig‘i - 15,2 barobarga, aksiz solig‘i - 8,8 barobarga oshdi. Ro‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi sub’yektlar soni 1,9 barobar oshdi.
Pandemiyaning xizmat ko‘rsatish sohasidagi korxonalar uchun salbiy ta’siri tufayli 2020 yilda ularga berilgan imtiyozlar uzaytirildi. Yil oxiriga qadar 13 ming umumiy ovqatlanish korxonasi yer va mol-mulk solig‘ini to‘lashdan ozod etildi. Boshqa soliqlar bo‘yicha 35 milliard so‘m miqdoridagi qarzlari joriy yilning oxirigacha uzaytirildi va kreditlarni qaytarish kechiktirildi. Turistik kompaniyalar va mehmonxonalar 2 yil muddatga turistik to‘lovlardan ozod qilindi. Bundan tashqari, kelgusi yildan boshlab qo‘shimcha hujjatlarsiz qo‘shilgan qiymat solig‘ini qaytarish tartibi joriy etilmoqda, bu esa 14 ming tadbirkor uchun hisobot taqdim etilishini sezilarli darajada osonlashtiradi
Tadbirkorlar tomonidan ko‘tarilgan ikkinchi eng dolzarb masala yer va binolardan foydalanish. Bu bo‘yicha Prezidentga to‘rt mingdan ziyod murojaatlar kelib tushdi (21 foiz).
Ilgari amalda bo‘lgan yer munosabatlari mexanizmlari uning samaradorligini oshirish, yer resurslaridan samarali foydalanish va ularning kapitallashuvini rag‘batlantirmadi. Amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida bu masala o‘z yechimini topa boshlaydi. Ilgari yuridik va jismoniy shaxslarga qishloq xo‘jaligi yerlarini ikkilamchi ijaraga berishga ruxsat berildi. 2019 yil 1 iyuldan boshlab O‘zbekiston Respublikasi rezidenti bo‘lgan yuridik shaxslar o‘zlariga tegishli bino va inshootlar joylashgan yer uchastkalarini xususiylashtirishga, O‘zbekiston fuqarolari esa yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun ularga berilgan yer uchastkalarini xususiylashtirishga haqli.
Joriy yil 16 avgust kuni “Yer uchastkalarini ajratish va ulardan foydalanish, shuningdek, yerlarni hisobga olish va davlat yer kadastrini yuritish tizimi takomillashtirilishi munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” qonun qabul qilindi. U bilan yerlarni iqtisodiy oborotga kiritish, ularni oldi-sotdi va garov ob’yektiga aylantirish uchun mustahkam huquqiy zamin yaratildi.
Endi qishloq xo‘jaligi yerlari ochiq tanlov asosida faqat ijaraga beriladi. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer maydonlari esa faqat auksion orqali sotiladi. Ko‘pchilik tadbirkorlarni o‘z korxonasi joylashgan yer maydonining taqdiri o‘ylantirishi tabiiy. Prezidentimiz ushbu korxonalarga hozirda egallab turgan yer maydonlari mulk qilib rasmiylashtirib berilishini ta’kidladi.
Biznes sub’yektlarini infratuzilma bilan ta’minlash masalalariga ham alohida e’tibor qaratildi. Qayd etilganidek, kelgusi yil 1 yanvardan boshlab, qiymati 200 milliard so‘mga teng loyihalar bo‘yicha elektr, tabiiy gaz, suv tarmoqlari va yo‘l infratuzilmasini yetkazib berish to‘liq davlatning zimmasida bo‘ladi. Bu imtiyoz hozirgi kungacha faqatgina 50 million dollardan oshadigan xorijiy investorlar loyihalariga qo‘llanib kelinmoqda.
Shuningdek, kelgusi 2 yilda respublika bo‘yicha qo‘shimcha 200 ta sanoat zonalari tashkil etilib, ularga ham kommunal va yo‘l infratuzilmasi davlat tomonidan yetkazib beriladi. Ushbu maqsadlar uchun kelgusi yilda byudjetdan 2 trillion so‘m mablag‘ ajratiladi.
So‘nggi yillarida eksport qo‘llab-quvvatlandi. Uning umumiy hajmi 2020 yilda 2016 yilga nisbatan 25 foizga oshdi.
Ko‘plab eksport qiluvchi korxonalarning asosiy muammolaridan biri, bu – aylanma mablag‘ yetishmasligidir. Bu masalani 300 dan ziyod tadbirkorlarning kelib tushgan murojaatlarida ham ko‘rish mumkin.
Shuning uchun o‘tgan yili Eksportni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi tashkil etilib, eksport uchun 1 million dollargacha moliyalashtirish mexanizmlari yo‘lga qo‘yildi. Bu tizimdan 200 ta korxona unumli foydalanib, qo‘shimcha 210 million dollarlik o‘z mahsulotlarini chetga eksport qildi. Endi bu imkoniyatlarni yanada kengaytirib, yiliga 20 million dollardan ortiq eksport qiluvchi korxonalarga 5 million dollargacha imtiyozli kreditlar ajratiladi.
Hozirgi kunda ayrim xomashyolar importi uchun boj stavkalari yuqori ekani ko‘rsatib o‘tildi. Oqibatda ular asosida mahsulot ishlab chiqarishdan ko‘ra chetdan olib kelish arzonroq bo‘lmoqda. Shu bois, hukumatga xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar uchun import boji stavkalarini pasaytirish bo‘yicha topshiriq berildi.
Transport vazirligi kelgusi yil 1 yanvardan boshlab, har bir xizmatning tannarxi va uning tarkibini keng jamoatchilikka e’lon qilib boradi. Temir yo‘l sohasida kelgusi 5 yil uchun 7 mingdan ziyod yuk vagonlariga ehtiyoj mavjud. Shuning uchun, kelgusi yilda o‘z vagoni va konteyneriga ega bo‘lgan xususiy logistika operatorlari faoliyati yo‘lga qo‘yiladi va tariflar ikkiga ajratiladi.
Bunda, davlat tomonidan faqatgina temir yo‘l infratuzilmasi hamda lokomotiv xizmatlari tartibga solinadi, yuk vagonlari xizmati esa bozor tamoyillari asosida tashkil qilinadi. Shuning uchun, xususiy tadbirkorlarga temir yo‘l vagonlarini olib kelishga berilgan imtiyozlar 2025 yil 1 yanvargacha uzaytiriladi.
Tadbirkorlarning murojaatlarida ko‘pincha ish yuritishning protsessual masalalarida davom etayotgan qiyinchiliklar nazarda tutilgan va unga mansabdor shaxslarning aralashishi, belgilangan tartib buzilganligi faktlarini o‘z navbatida keltirgan.
Prezident tijorat faoliyatiga aralashuvni kamaytirish, subsidiya olish jarayonini soddalashtirish va osonlashtirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berdi. Kelgusi yildan boshlab, tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun barcha ruxsat etuvchi hujjatlar “onlayn” tarzda rasmiylashtiriladi. Joriy yil yakuniga qadar litsenziya yoki ruxsatnomalar soni yana kamida 30 foizga qisqartiriladi.
***
Prezidentning tadbirkorlar bilan o‘tgan muloqoti O‘zbekistonda ilk tajriba bo‘ldi va iqtisodiy siyosatni optimallashtirish va to‘g‘rilash borasida o‘z samarasini ko‘rsatishga muvaffaq bo‘ldi. Uchrashuv natijasida mamlakatda biznesni rivojlantirish bo‘yicha ko‘plab muhim qarorlar qabul qilindi va ular keyingi yil davomida amalga oshiriladi. Prezidentimiz mazkur tadbir samaradorligidan kelib chiqib, bunday muloqotlarni an’anaviy tarzda o‘tkazib, 20 avgustni mamlakatimizda "Tadbirkorlar kuni" deb belgilashni taklif etdi. Shubhasiz, ishbilarmon doiralar bilan muloqotning bunday formati kelajak uchun samarali iqtisodiy siyosatning yanada aniqroq va ravshanroq shakllanishiga xizmat qiladi.
Obid Hakimov
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi direktori
"Pravda Vostoka" gazetasi
2021 y. 28 avgust
№ 174 (29678)
Izoh qoldirish