2016-2021 yillarda Mehnat bozorida amalga oshirilgan ishlar va erishilgan natijalar sharhi

Mamlakatimizda boshlangan tub islohotlarning asosini 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasi tashkil etadi va unda aholining ish bilan bandligi masalasi alohida o‘rin tutadi.

O‘zbekistonda demografik holatning keskinligi, aholi sonining yuqori sur’atlarda o‘sishi va har yili 500 mingdan ortiq yoshlarning mehnat bozoriga kirib kelishi aholining barqaror ish bilan bandligi masalasini o‘ta dolzarb qilib qolmoqda.

O‘tgan 5 yil ichida mehnat sohasida ham aksariyat jarayonlarni raqamlashtirish, mehnat statistikasini Xalqaro mehnat tashkiloti standartlariga moslash, uning real ko‘rsatkichlarini ta’minlash, ish bilan bandlikning yangi shakllarini rivojlantirish va keng foydalanish, shaffoflikni ta’minlash va mumkin qadar aholiga barcha xizmatlarni elektron platformalar orqali qulay va tezkor amalga oshirishga erishildi.

«Aholi bandligi to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahriri 2020 yilda qabul qilindi va u to‘g‘ridan-to‘g‘ri amal qilish kuchiga ega Qonun bo‘ldi. Unda davlatning bandlik sohasidagi asosiy tamoyillari aks etib, hozirgi zamon mehnat huquq normalariga asoslangan. Jumladan, mehnat bozorini tartibga solishning yangi vositalari xususan, tadbirkorlikni rag‘batlantirish, o‘zini o‘zi band qilish, ishsizlarni kasb-hunarga o‘qitish, malakasini oshirish, ish stajini hisobga olish, ishsizlik nafaqasini to‘lash, ishga joylashtirish bo‘yicha agentliklar, respublikadan tashqarida vaqtinchalik mehnat faoliyati amalga oshirayotgan fuqarolar va boshqa muhim yo‘nalishlardagi masalalar qamrab olindi.

Shuningdek, Mehnat kodeksi ham ilg‘or mamlakatlar tajribasi asosida qayta ishlandi va turli muhokamalardan o‘tib, 2021 yilda qabul qilinishi belgilangan. Unda mehnat munosabatlarini tartibga solishning zamonaviy usullari, ish beruvchi va yollangan xodim o‘rtasida, ijtimoiy sherikchilik, yakka tartibdagi mehnat munosabatlar va boshqa masalalar o‘z yechimini topgan.

Ilk bor mamlakatimizda norasmiy mehnat bilan bandlik va yashirin iqtisodiyot muammolari ochiq muhokama qila boshlandi va davlatimiz tomonidan uning ko‘lamini kamaytirish bo‘yicha keng chora-tadbirlar qabul qilindi. Aholining norasmiy mehnat bilan bandligi hatto eng rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud bo‘lib, u nafaqat salbiy balki ba’zi muhim ijtimoiy va iqtisodiy vazifalarni bajaradi.

Birinchidan, iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish topa olmagan inson resurslarini ish bilan va natijada daromad olishlarini ta’minlab, ishsizlikni kamaytiradi (nochor qolganlar uchun haqiqiy ijtimoiy himoya vositasi), qashshoqlikni oldini oladi hamda o‘z daromadlarini rasmiy sektorda sarflab, ichki talabni oshishi va YaIMning o‘sishiga turtki bo‘ladi.

Ikkinchidan, norasmiylik ko‘p hollarda biznes boshlashning bir usuli sifatida rasmiy sektorga o‘tishga qadam hisoblanadi.

Norasmiy mehnat bilan bandlikning shakllanishini iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy va madaniy omillarga ega bo‘lgan hamda pirovard maqsadi iqtisodiy foyda olishga qaratilgan va aksariyat hollarda majburiy ko‘rinishdagi iqtisodiy faoliyat hisoblanadi (1–rasm).

1–rasm. Norasmiy mehnat bilan bandlikning kelib chiqish omillari

Norasmiy mehnat bilan bandlik yashirin iqtisodiyotning tarkibiy qismi sifatida uning darajasini kamaytirish to‘g‘ridan-to‘g‘ri yashirin iqtisodiyot ulushini qisqartirish bilan uzviy bog‘liqlikni va davlatning samarali keng kompleks chora-tadbirlar orqali hal etish zaruratini ko‘rsatadi.

Norasmiy mehnat bilan bandlikning yuqori darajasi mamlakatning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uchun turli xavflarga sabab bo‘lishi tufayli uni iqtisodiy xavfsizlik tizimi mezonlariga kiritish muhimligi ilmiy asoslandi. Uning yuqori darajasi mamlakat taraqqiyoti, ijtimoiy ziddiyat, teng raqobat muhiti, tengsizlik, tabaqalanishning kuchayishi, aholining rasmiy ijtimoiy tizimida to‘liq qamrab olinmasligi, jamiyatda huquq tartibotiga amal qilmaslik, moliyaviy yo‘qotishlar va boshqa ijtimoiy–iqtisodiy oqibatlarga olib keladi (2-rasm).

Mamlakatimizda O‘zbekiston Respublikasining Prezidentining 2020 yil 30 oktyabrdagi PF-6098-son “Yashirin iqtisodiyotni qisqartirish va soliq organlari faoliyati samaradorligini oshirish bo‘yicha tashkiliy chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni, 2020 yil 8 iyundagi “Tadbirkorlik faoliyati va o‘zini o‘zi band qilishni davlat tomonidan tartibga solishni soddalashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4742-son va 2020 yil 11 avgustdagi “Kambag‘al va ishsiz fuqarolarni tadbirkorlikka jalb qilish, ularning mehnat faolligini oshirish va kasb-hunarga o‘qitishga qaratilgan hamda aholi bandligini ta’minlashga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-4804-son qarorlari yashirin iqtisodiyot va norasmiy bandlik darajasini kamaytirishga qaratilgan.

2–rasm. Norasmiy mehnat bilan bandlikning ijtimoiy–iqtisodiy oqibatlari

Ushbu hujjatlar yashirin iqtisodiyot va norasmiy mehnat bilan bandlik faoliyatiga ma’muriy usullar, taqiqlash orqali bartaraf etishga emas, balki uning qonun doirasida iqtisodiy jihatdan afzal bo‘lgan institutsional muhit va sharoitlarni yaratish orqali shaffof faoliyat yuritishini nazarda tutadi.

Yangi texnologiyalar elektron ro‘yxatga olish, integratsiyalashgan va avtomatlashgan holda xizmat ko‘rsatish sifatida inson omili, uning ishtirokini imkon darajada kamaytirib, iqtisodiy birliklarning transaksion xarajatlarini kamaytirishga, iqtisodiy faoliyatni rasmiylashtirish imkonini beradi.

Raqamli iqtisodiyot yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, kasbiy malaka va bilimlarning moslashuvchan, izchil va uzluksiz rivojlanishini talab qiladi hamda aholining ish bilan bandligini, xususan mehnat munosabatlarini raqamli elektron platformalar yordamida ro‘yxatga olish va qulay rasmiylashtirish imkoniyatlarini yaratmoqda.

Raqamli iqtisodiyotning jamiyat hayotiga keng kirib kelishi barcha sohalarda mehnat faoliyatida internetdan foydalanish “haqiqiy” va “virtual” dunyo bilan uzviy bog‘lanish sharoitida bo‘lishni taqozo etmoqda. O‘zbekistonda iqtisodiyotni raqamlashtirishning mehnat bozoriga ta’sirini 2020 yilda “Yagona milliy mehnat tizimi” idoralararo dasturiy-apparat kompleksini joriy etilishida ko‘rish mumkin. Ushbu elektron axborot tizimida idora va tashkilotlarda band bo‘lganlar, shaxsga oid, vakant ish joylari, to‘g‘risidagi ma’lumotlar to‘plangan.

Shu bilan birga, ish izlovchilar http://ish.mehnat.uz/ saytida viloyat, tuman (shahar), soha yo‘nalishlari, kasb, ta’lim darajasi kesimida va istalgan maosh hajmi doirasida vakant ish joylari haqidagi ma’lumotlardan foydalanishlari rasmiy ish bilan bandlik darajasini oshirish imkoniyatini bermoqda.

Yangi texnologiyalar elektron ro‘yxatga olish, integratsiyalashgan va avtomatlashgan holda xizmat ko‘rsatish sifatida inson omili, uning ishtirokini imkon darajada kamaytirib, iqtisodiy birliklarning transaksion xarajatlarini kamaytirishga, iqtisodiy faoliyatni rasmiylashtirish imkonini beradi.

Norasmiy mehnat bilan bandlik darajasiga iqtisodiy, huquqiy omillar bilan bir qatorda ijtimoiy-demografik omillar ham ta’sir qiladi. Aksariyat hollarda mehnat bozorida aholining huquqiy savodxonligi bo‘lmagan, o‘rta va o‘rta maxsus ma’lumotli, o‘z kasbi va malakasi bo‘yicha iqtisodiyotning rasmiy sektorida ish topa olmagan guruhlari norasmiy mehnat munosabatlariga kirishadilar.

O‘zbekistonda norasmiy mehnat bilan bandlarning ijtimoiy-demografik holatini tahlili ularning 32,1 foizi – umumiy o‘rta, 61,1 foizi – o‘rta–maxsus va 6,8 foizini – oliy ma’lumotli shaxslar tashkil qilishi aholining ma’lumot va malaka darajasi qanchalik yuqori bo‘lsa, mehnat bozorida norasmiy mehnat bilan bandlik darajasi mos holda kam bo‘lishini ko‘rsatmoqda.

1–jadval O‘zbekiston Respublikasida norasmiy mehnat bilan bandlik dinamikasi, (ming kishi)

Ta’kidlash lozimki, norasmiy mehnat bilan bandlikni keltirib chiqaruvchi omillarni aniqlash va uni bartaraf etishga qaratilgan yechimlarni hal etish davlatning bandlik siyosatida muhim ahamiyatga ega.

Hozirgi zamonda aholi bandligini ta’minlashda bandlikning nostandart shakllari, jumladan, aholining o‘zini o‘zi band qilishining o‘sishi mehnat bozori moslashuvchanligining o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Iqtisodiy inqirozlar, ayniqsa, COVID-19 pandemiyasi davrida va undan so‘ng barqaror bo‘lmagan ish bilan band xodimlarga ko‘proq ta’sir qilishi hamda kambag‘allikni qisqartirish maqsadida bandlikning nostandart shakllaridan keng foydalanish muhim ahamiyatga ega. Jumladan, Yevropa Ittifoqida bandlikning nostandart shaklida band bo‘lgan xodimlar jami ish bilan bandlikning deyarli 40 foizini jumladan, Niderlandiyada deyarli 50 foizini tashkil qiladi.

Aholining norasmiy mehnat bilan bandligini kamaytirishning muhim vositalaridan biri sifatida nostandart ish bilan bandlik shakllaridan keng foydalanish (masofaviy ish usulida, moslashuvchan ish jadvalida, o‘zini o‘zi band qilish, frilans, autsorsing, vaqtinchalik, mavsumiy bandlik, uyda bandlik) va xususan o‘zini o‘zi band qilishni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega.

Masalan, o‘zini o‘zi band qilgan shaxslarni ro‘yxatga olish xabar berish tartibida maxsus mobil ilova yoki soliq to‘lovchining shaxsiy kabineti orqali amalga oshirilishi, bazaviy hisoblash miqdorining 1 baravari miqdorida (245 ming so‘m) ijtimoiy soliq to‘lash orqali ularning mehnat faoliyati natijasida olingan daromadlari jismoniy shaxslar jami daromadlari tarkibiga kiritilmasligi belgilangan.

XMTning ma’lumotiga ko‘ra, dunyoda jami ish bilan bandlikda o‘zini o‘zi band qilganlar ulushi 42,5 foizni tashkil qiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va AQShda o‘zini o‘zi band qilganlar aholiga keng xizmat turlarini, 400 dan ortiq faoliyat (tadbirkorlik, ijtimoiy, rieltor, vositachilik, konsultativ xizmatlar, reklama, chakana savdo va boshqalar) ko‘rsatadilar va O‘zbekistonda ushbu faoliyat turlarida o‘zini o‘zi band qilishning imkoniyatlari hali ancha kengdir.

Bizning fikrimizcha, o‘zini o‘zi band qilishni inson resurslarini boshqarish va aholi bandligini ta’minlashning ustuvor yo‘nalishi sifatida rivojlantirish lozim. O‘zini o‘zi band qilishning yollanma xodimga nisbatan afzalliklarini quyidagilarda ko‘rish mumkin:

– o‘ziga rahbar bo‘lish va o‘z ish faoliyatini to‘liq nazorat qilish hamda yakuniy mahsulot uchun o‘z ovoziga ega bo‘lish;

– ko‘proq daromad olish imkoniyatiga ega bo‘lish, frilanserlar yollanib ishlaydiganlarga nisbatan ko‘proq pul topadilar va yo‘l xarajatlarini tejagan holda uyda o‘tirib, bola parvarishi bilan ham shug‘ullanish imkoniyati paydo bo‘lishi;

– ishning turli-tumanligi bilan bahramand bo‘lish, doimiy ishga moslashish, o‘z mahoratini oshirish va yangilash, har bir yangi mijoz bilan yangi chaqiriq, da’vat tufayli ijodkor bo‘lishi va o‘z biznesini ochishi;

– o‘zi uchun kun tartibini o‘rnatish, belgilangan ish jadvalining mavjud emasligi va ish soatlarining moslashuvchanligi;

– o‘z mijozlarini tanlashi va kimga xizmat ko‘rsatish huquqiga to‘liq egalik qilishi.

Mehnat bozorida inklyuzivlikni ta’minlash, yoshlar, ayollar va nogironligi bo‘lgan shaxslarning ish bilan bandligiga ko‘maklashish maqsadida ular uchun alohida dastur va chora-dasturlar qabul qilinishi natijasida aholining ushbu guruhlarini mehnat faoliyatiga faol jalb etishga erishilmoqda.

Shuningdek, mamlakatimizda mehnat bozoriga kirib kelayotgan yoshlarni ish bilan bandligi masalasining o‘ta dolzarbligini hisobga olgan holda, 2021 yil boshidan qishloq xo‘jaligi uchun 1 gektardan yer ajratish orqali ularning bandligini ta’minlash yo‘lga qo‘yildi.

COVID-19 pandemiyasining iqtisodiyotga salbiy ta’siriga qaramay, iqtisodiyotning barqaror faoliyat yuritishi, aholining daromad manbai bo‘lgan ish bilan bandligini saqlab turish, ommaviy ishdan bo‘shatilishlarni oldini olish, xodimlarni masofaviy ish usulida bandligini ta’minlash va boshqa keng chora-tadbirlar asosida ishsizlik darajasining oshib ketmasligiga erishildi

XXI asrda iqtisodiy taraqqiyot uchun inson kapitali muhim omil bo‘lib, uni rivojlantirish, oliy va professional ta’limning sifatini oshirish har qanday mamlakat oldida turgan dolzarb vazifa hisoblanadi. Barcha yetakchi, ilg‘or davlatlar tajribasi faqat inson kapitalini to‘laqonli rivojlantirish orqali iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkinligini ko‘rsatmoqda.

Shu sababli, 2020 yilda mehnat bozorini yuqori malakali, raqobatbardosh mutaxassislar bilan ta’minlash, professional standartlar, tarmoq malakalar ramkalari va malaka talablarining ishlab chiqilishi hamda yangilab borilishi, malaka va bilimlarni baholash milliy tizimining xalqaro miqyosda tan olinishini ta’minlash maqsadida Kasbiy malaka va bilimlarni rivojlantirish bo‘yicha tarmoq va hududiy kengashlar tashkil etildi.

Aholini kasb-hunarga o‘qitish va qayta tayyorlashning uch bosqichli tizimi:

1) band bo‘lmagan aholiga xizmat ko‘rsatuvchi hududiy «Ishga marhamat» monomarkazlari;

2) mamlakatning barcha hududlarida Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi tasarrufida tuman va shahar kasb-hunarga o‘qitish markazlari;

3) mahalla aholisini kasb-hunarga o‘qitish maskanlari tashkil etildi.

Mehnat bozori, bandlik, demografiya, mehnat migratsiyasi, malaka tizimi va kasbiy standartlarni takomillashtirish va mehnatni muhofaza qilish yo‘nalishlarida ilmiy-amaliy ishlar, tadqiqotlarni amalga oshirish hamda erishilgan ilmiy natijalarni amaliyotga keng joriy etish va sohada ilmiy salohiyatni oshirish maqsadida, Respublika bandlik va mehnat muhofazasi ilmiy markazi Mehnat bozori tadqiqotlari instituti etib qayta tashkil etildi.

Jahondagi globallashuv, mamlakatlarning o‘zaro integratsiyalashuvi mehnat bozorida ishchi kuchining erkin harakatlanishi va ularning o‘z mehnat potensialidan samarali foydalanish imkoniyatini yaratdi. 2000 yildan boshlab, O‘zbekistondan chet elga mehnat faoliyati yuritish uchun chiqish doimiy xususiyatga aylandi va bu jarayonga ancha vaqt yetarli e’tibor qaratilmadi.

Mamlakatimizda ishchi kuchining profitsiti mehnat bozoridagi vaziyatni yumshatish, iqtisodiy rivojlanishning dastlabki davrida tashqi mehnat migratsiyasining muhim ahamiyatga ega ekanligi va ushbu jarayonlarni tartibga solish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5 iyulda “O‘zbekiston Respublikasining tashqi mehnat migratsiya tizimini yanada PQ-3839-son va 2020 yil 15 sentyabrda takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi “Xavfsiz, tartibli va qonuniy mehnat migratsiyasi tizimini joriy qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-4829-son qarorlari qabul qilindi.

Natijada, xorijda ishlayotgan mamlakatmiz fuqarolariga nisbatan munosabat tubdan o‘zgardi, ularni qo‘llab-quvvatlash hamda huquq va manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar qabul qilindi.

Bundan tashqari mehnat migrantlari Qozog‘iston Respublikasi, Turkiya Respublikasi, Koreya Respublikasi va Yevropa mamlakatlarida mehnat faoliyatlarini amalga oshirib, ularni mamlakatimiz iqtisodiyoti uchun potensial investor, malakali mutaxassis, yangi ish joylari yaratuvchi tadbirkor sifatida qabul qilish lozim. So‘rovlarga ko‘ra, mehnat migrantlarining 20 foizi chet elga ishga ketish sababi deb, o‘z biznesini ochishga, tadbirkorlik uchun dastlabki sarmoyani jamg‘arish deb ma’lum qilgan.

O‘zbekiston 2020 yilda WorldSkills International – xalqaro notijorat assotsiatsiyasiga a’zo bo‘ldi va bu standartlari asosida ishchi kasblarni ommalashtirish va kasb malakalarini baholash, kasbga tayyorlash hamda jahon mehnat bozoriga malakali, professional standartlarni olgan raqobatbardosh ishchi kuchini eksport qilish imkoniyatini va tashqi mehnat migratsiyasidan keladigan Rossiyadan tushumni ikki baravardan ko‘proq bo‘lishi (10 mlrd. AQSh dollari) imkonini beradi.

Inson resurslarining mamlakat ichida samarali mehnat mobilligini ta’minlash aholini ish bilan bandligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Hozirgi kunda mamlakatimizda viloyatlararo ichki mehnat migratsiyasining ko‘lami iqtisodiy faol aholining 14,1 foizini 2 mln. kishi, (viloyat ichida esa 6,6 foizini (969 ming kishini) tashkil etib, ularni rasmiy bandligi, ijtimoiy himoyasini ta’minlash va qo‘llab-quvvatlashning tashkiliy- ma’muriy mexanizmlarini yaratishni talab qiladi.

Aholining munosib va rasmiy ish bilan bandligini ta’minlash maqsadida “O‘zbekiston Respublikasining 2021-2030 yillarda aholi bandligiga ko‘maklashish strategiyasi” ishlab chiqildi. Ushbu strategiyani amalga oshirish natijasida erishiladigan maqsadli ko‘rsatkich va indikatorlar 2030 yilgacha bo‘lgan davrda barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsad va vazifalar samarali va munosib ish bilan bandlikni oshirish asosida barqaror va umumqamrovli iqtisodiy o‘sishga xizmat qiladi.

Raqamli iqtisodiyotning jamiyat hayotiga keng kirib kelishi barcha sohalarda mehnat faoliyatida AKTdan foydalanish natijasida “haqiqiy” va “virtual” dunyo bilan uzviy bog‘lanish sharoitida bo‘lishni taqozo etmoqda. Keng qamrovli ulanish tufayli hatto masofa ham ish bilan bandlikni ta’minlashda muammo bo‘lmay qoldi. Raqamli iqtisodiyot nafaqat bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish, mehnat bozorida intellektual, yuqori malakali, bilimli kadrlarga bo‘lgan talabning ortishi balki, mehnat munosabatlarini rasmiylashtirishdagi ahamiyati va asoslarini O‘zbekistonda qabul qilingan quyidagi hujjatlarda ko‘rish mumkin. (3-rasm).

3-rasm. Raqamli iqtisodiyot sharoitida mehnat munosabatlarini rasmiylashtirish asoslari

Yangilanayotgan O‘zbekistonning istiqbolini belgilab beruvchi hujjatlarda raqamli va bilimga asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish, yuqori malakali kadrlarni tayyorlash, kasbiy malaka va bilimlarning moslashuvchan, izchil va uzluksiz rivojlanishini hamda aholining samarali ish bilan bandligini, aholi va davlat organlari o‘rtasidagi munosabatlarni, jumladan mehnat munosabatlarini raqamli elektron platformalar yordamida amalga oshirishni nazarda tutadi.

So‘nggi yillarda davlat tomonidan qulay biznes yuritish muhitini yaratish, soliq yukini kamaytirish va O‘zbekistonning "Doing business” reytingini yaxshilash maqsadida keng ko‘lamli ishlar amalga oshirildi. Jumladan, ish beruvchilar uchun ijtimoiy soliq stavkasini pasaytirish hamda jismoniy shaxslar uchun ijtimoiy soliqni bekor qilish, shaxsiy daromadlarga soliq solishning progressiv o‘lchovidan yagona soliq stavkasiga o‘tildi. O‘zini o‘zi band qilgan fuqarolarga ro‘yxatdan o‘tishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi va 68 turdagi mehnat faoliyatini yurituvchi toifalari uchun daromad solig‘idan ozod qilinishi kabi choralar norasmiy mehnat munosabatlarini rasmiylashtirishda katta ahamiyatga ega.

Mehnatga layoqatli aholi sonining jadal o‘sib borishi yaqin istiqbolda mehnat bozorida ishchi kuchi taklifining keskin o‘sishini va aholi bandligini ta’minlash masalasi mamlakat oldida turgan eng dolzarb muammoga aylantiradi. Respublikamizda 2020 yilda ish bilan band aholi soni 13,2 mln. kishini va shundan iqtisodiyotning rasmiy sektorida 5,7 million kishi (43,3%) tashkil qilgan.

Tahlil natijalariga ko‘ra, respublikada 2030 yilga kelib, aholi soni 2020 yilga nisbatan 20,7% yoki 7017,9 ming kishiga, mehnat resurslari 21,9% yoki 4192,1 ming kishiga, ish bilan band aholi 16% yoki 2125,5 kishiga oshishi va norasmiy mehnat bilan bandlar ulushi 20%ga tushishi kutilmoqda. Bu ko‘rsatkichlar istiqbollashtirish davrida band aholining yiliga o‘rtacha 1,15%dan oshishi va keng qamrovli kompleks tadbirlarni amalga oshirish natijasida norasmiy mehnat bilan bandlar sonining yiliga o‘rtacha 5%ga kamayishi natijasida ro‘y beradi (4-rasm).

4–rasm. O‘zbekistonda norasmiy mehnat bilan bandlikning 2021-2030 yillardagi maqsadli prognoz parametrlari (ming kishi)

Mehnat bozoridagi holat turli omillarga bog‘liq va avvalambor doim milliy iqtisodiyot va inson resurslarining raqobatbardosh bo‘lishligini, xususiy mulkning daxlsizligini himoya qiladigan, tarkibiy o‘zgarishlarni qat’iy qo‘llab–quvvatlaydigan, sifatli ta’lim, soliq va ijtimoiy ta’minotning samarali tizimini taklif qiluvchi institutsional muhitni yaratishni taqozo etadi.

Davlatning makroiqtisodiy siyosati ish o‘rinlarini va qulay biznes muhitini yaratish, soliq va pensiya tizimining rag‘batlantiruvchi, jozibador shaklini yaratish, yalpi talabni, samarali investitsiyalarni va tarkibiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish, erkin raqobat va mehnat bozorida bandlik siyosatining faol tadbirlar turi va ko‘lamini kengaytirishga qaratilishi lozim.

Tadqiqot natijalari norasmiy mehnat bilan bandlikni butunlay bartaraf etib bo‘lmasligini, balki uni iqtisodiy xavfsizlik darajasida ushlab turish muhimligi hamda ushbu sohada davlatning samarali mexanizmlarini qo‘llash lozimligini ko‘rsatmoqda (5–rasm).

5-rasm. Norasmiy mehnat bilan bandlik darajasini kamaytirish mexanizmlari

Yuqoridagilar asosida xulosa qilish mumkinki, raqamli iqtisodiyotga o‘tish nafaqat davlat boshqaruvida, balki yangi ukladli iqtisodiyotning shakllanishida, axborotlashgan jamiyatning paydo bo‘lishida va yashirin iqtisodiyot va aholining norasmiy bandligini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi.

Norasmiy mehnat bilan bandlik darajasini tartibga solish va uni iqtisodiy xavfsizlik darajasida ushlab turish uchun uni keltirib chiqaruvchi va sabab bo‘luvchi institutsional tuzilmani takomillashtirish bo‘yicha quyidagi yo‘nalishdagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq:

1. Ijtimoiy-demografik omillarni muvofiqlashtirish: aholi sog‘lig‘ini himoya qilish va sog‘lom, yuqori malaka va bilimli avlodni voyaga yetkazish maqsadida demografik vaziyatni barqarorlashtirish; ayollarning mehnat bozorida gender tengligini ta’minlash, ularning oliy ta’lim bilan qamrovini keskin oshirish; inson kapitalini rivojlantirish.
2. Norasmiy mehnat bilan bandlik darajasini kamaytirishning iqtisodiy-moliyaviy asoslarini takomillashtirish: davlatning makroiqtisodiy siyosati ish o‘rinlarini va qulay biznes muhitini yaratish; soliq siyosatida biznes sub’yektlarini, ayniqsa tovar ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantiruvchi tamoyilga asoslangan egiluvchan tizimini yaratish; yalpi talabni, samarali investitsiyalarni va tarkibiy iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish; erkin raqobat va mehnat bozorida bandlik siyosatining faol tadbirlar turi va ko‘lamini kengaytirish; tadbirkorlik sub’yektlariga kredit resurslarini taqdim etish jarayonini soddalashtirish; pensiya tizimini isloh qilish va uning jozibadorligini ta’minlash; milliy malaka tizimini joriy qilish va oliy ta’lim bilan qamrab olinish darajasini oshirish.
3. Qonunchilik-huquqiy asoslarni takomillashtirish: bandlik va mehnat munosabatlari sohasidagi qonunchilik hujjatlarini liberallashtirish; ish beruvchining xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilish imkoniyatlarini kengaytirish; yashirin iqtisodiyot ulushini qisqartish doirasida norasmiy mehnat bilan bandlarni legallashtirishga qaratilgan qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqish; “norasmiylikka” o‘tishga undovchi omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish bo‘yicha me’yoriy–huquqiy hujjatlarni qayta ko‘rib chiqish.
4. Ma’muriy-tashkiliy: qonunchilik inforsmentini ta’minlash; “norasmiy”dan ko‘ra, “rasmiy” mehnat bilan band bo‘lishning foydali bo‘lgan shart-sharoitlarini yaratish; mehnat bozori sub’yektlarining norasmiy sxemalar bo‘yicha yollash, norasmiy mehnatni iqtisodiy jihatdan foydali bo‘lishini bartaraf etish; norasmiy mehnatni tashkil qilgan ish beruvchilarga nisbatan progressiv jarimalarni qo‘llash.
5. Huquqiy-axborot: aholi orasida korrupsiya, yashirin iqtisodiyot va norasmiy mehnat bilan bandlik haqida salbiy imijni shakllantirish, aholining huquqiy savodxonligi va huquqiy madaniyatini oshirish; norasmiy faoliyatga qarshi targ‘ibot-tashviqot ishlarini olib borish.

Jahon iqtisodiyotida raqamli iqtisodiyot modeliga o‘tish davlat darajasida ham, biznes tuzilmalari darajasida ham ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi tubdan yangi, sifat jihatidan o‘zgarishlar bilan birga sodir bo‘lmoqda. Iqtisodiy birliklarni ro‘yxatga olish va norasmiy bandlikni rasmiylashtirish munosib va samarali ish bilan bandlik ta’minlashga xizmat qiladi.

Tagayev Behzod i.f.n

Mehnat bozori tadqiqotlari instituti