Kuchayib borayotgan shovqinni his qilish uchun yerga quloq tutish shart emas. Odamlar avval tasavvur qilish mumkin bo‘lmagan gaplarni ochiq ayta boshlashdi: AQSh qarz inqirozi ostonasiga kelib qolishi mumkin. 2 aprel kuni Tramp e’lon qilgan “Ozodlik kuni” va butun dunyo bilan boshlangan tarif urushi ortidan AQSh o‘zini oddiy rivojlanayotgan bozor kabi tutmoqda, degan fikr tobora ko‘proq yangramoqda.
Bu amalda nima degani? Va biz rivojlanayotgan mamlakatlarda qarz inqirozlari qanday yuz beradi, degan masala bo‘yicha nima bilamiz?
Rivojlanayotgan bozorning eng aqlli ta’riflaridan biri shundaki, u favqulodda vaziyatda "chiqish" mumkin bo‘lmagan bozordir. Hozircha bu ta’rif AQShga taalluqli emas: bu yerda bozorlar ulkan va likvid, shu bois hatto zarar ko‘rsangiz ham, bozordan chiqish imkoniyati mavjud.
Yaxshiroq ta’rif biroz ilmiyroq, lekin mohiyati shunda: makroiqtisodiyotdagi mashhur Mandell-Fleming modeliga ko‘ra, agar davlat soliqlarni kamaytirsa yoki xarajatlarni oshirsa (ya’ni fiskal kengayish amalga oshirilsa), milliy valyuta qiymati oshishi kerak. Chunki davlat ko‘proq mablag‘ qarz olishga harakat qiladi, bu esa foiz stavkalarini ko‘taradi. Natijada chet el sarmoyalari oqimi ortadi va valyuta mustahkamlanadi.
Bu holat odatda rivojlangan bozorlarda kuzatiladi. Ammo agar xuddi shu modelni Argentina yoki Turkiyada qo‘llasangiz, natija boshqacha bo‘ladi. Agar bu mamlakatlarda hukumat katta fiskal kengayish e’lon qilsa, investorlar inflyasiya orqali davlat qarzining qiymatini kamaytirishga to‘g‘ri keladi, deb hisoblaydi. Bu esa Argentina pesosi yoki Turkiya lirasining qiymatini pasaytiradi. Investorlar bozorni tark eta boshlaydi, kapital mamlakatdan chiqib ketadi va milliy valyuta zaiflashadi.
Shunday qilib, rivojlanayotgan bozor – bu qarzning barqarorligiga bo‘lgan shubhalar valyuta kursini belgilab beradigan bozordir. Hozir aynan shunday vaziyat AQShda ro‘y bermoqda. Trampning yaqinda qabul qilingan “katta va chiroyli” qonuni – amalda u qadar chiroyli bo‘lmagan katta fiskal kengayishdir. Unga ko‘ra, tariflar orqali yig‘iladigan tushum soliq imtiyozlari va davlat xarajatlarining o‘sishini qoplamaydi. Ehtiyotkor hisob-kitoblarga ko‘ra, ushbu qonun 2034 yilgacha AQSh davlat qarzini 3,3 trln dollarga oshiradi va uni YaHMning 125 foiziga yetkazadi.
Bozorlarning bu vaziyatda haqli ekanini tan olish kerak. AQSh dollari kursining Sent-Luis Federal rezerv banki hisoblab chiqargan ko‘rsatkichi 2025 yil yanvar oyi o‘rtalarida, ya’ni Tramp qasamyod qilgan haftadan bir oz oldin pasaya boshladi va shundan beri tushishda davom etmoqda. Bu tushishga asosiy sabab — Trampning tarif bo‘yicha xato siyosati va u qabul qilgan “katta va chiroyli” qonundir.
Ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlardagi qarz inqirozlari bizni bu kabi holatlar qanday rivojlanishini o‘rgatgan. Bu, Xeminguey qahramoni aytganidek, inson qanday qilib muflis bo‘ladi — avval asta-sekin, keyin keskin tarzda ro‘y beradi.
Bu holat qarzning xavfli dinamikasidan boshlanadi. Qarz ortib borishi bilan uni qaytarish xarajatlari ham ko‘payib boradi. Hukumat qo‘shimcha mablag‘ jalb qilish uchun tejamkorlarni rag‘batlantirish maqsadida foiz stavkalarini oshirishga majbur bo‘ladi. Ammo yuqori foiz to‘lovlari byudjetda yanada kattaroq defitsitlarga olib keladi, bu esa yana ko‘proq qarz olishni, unga mos ravishda yanada yuqori foiz stavkalarini talab qiladi — va bunday ildiz otgan holat davom etaveradi.
Bu mantiq hozir AQShda ham amal qilmoqda. 2025 yilda federal qarz bo‘yicha foiz to‘lovlari 1 trln dollargacha, yoki YaIMning 3,2 foiziga yetshi mumkin — bu mamlakat mudofaa xarajatlaridan ham ko‘proq. Davlat byudjeti defitsiti YaIMning 7 foiziga yetgan bir paytda bu to‘lovlar faqat ortib boradi.
Qarz inqirozining keyingi bosqichi, tajribadan ma’lumki, qarz mo‘ljal muddatlarining qisqarishidir. Bu qadamni avval Jo Bayden ma’muriyati tashlagan bo‘lsa, Trampchilar bu yo‘ldan to‘xtamay, muammoning yoqasigacha yetib kelishdi. Agar uzoq muddatli foiz stavkalari yuqori bo‘lsa, hukumat qisqa muddatli qarz oladi. Yaqinda Moliya vaziri Skott Bessentdan qarz muddatini uzaytirish niyati bormi, deb so‘rashganda, u shunday javob berdi: «Bu stavkalarda biz nimaga bunday qilaylik?»
Xavf shundaki, qarz qog‘ozlarining tobora katta qismi har oy qayta joylashtirilishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa rivojlanayotgan davlatlardagi qarz inqirozlarining qay tarzda yuz berishiga o‘xshaydi: hukumat obligatsiyalarni sotuvga qo‘yadi, ammo xaridor chiqmaydi. Bunday xavfni oldindan sezgan reyting agentliklari davlat qarzi reytingini pasaytiradi — may oyida AQSh bilan aynan shunday bo‘ldi.
Oxirgi bosqich — bu "halokat davri" (doom loop) deb ataluvchi holatdir: xavotirlar ortib boradi, obligatsiyalar narxi tushadi va qarz qog‘ozlariga egalik qiluvchi banklar, sug‘urta kompaniyalari yoki pensiya jamg‘armalari moliyaviy bosimni his eta boshlaydi. Ular yangi qarz qog‘ozlarini sotib olish imkoniyatini yo‘qotadi, bu esa eski qarzlar narxining yanada tushishiga olib keladi va muammoni kuchaytiradi — bunday vaziyatni 2022 yilda Buyuk Britaniya og‘riqli tarzda boshidan kechirgan edi.
Qachonki yangi obligatsiyalar chiqarish imkoni qolmasa, yagona yo‘l – byudjet taqchilligini pul emissiyasi orqali moliyalashtirishdir. Bu esa hukumat tomonidan markaziy bankni bosim ostida bo‘ysundirishni talab qiladi. AQSh hali bu nuqtaga yetmagan, ammo Trampning himoya shlemida chiqib, besh yil avval bitgan binodagi xarajatlar uchun Federal rezerv raisi Jerom Pauellni qoralashi – ushbu manzara juda yaqinlashganidan darak beradi. Bundan tashqari, Bandlik statistikasi byurosi (BLS) mamlakatdagi noguvor ish bilan bandlik ko‘rsatkichlarini e’lon qilganidan so‘ng, uning rahbarini ishdan bo‘shatishi ham shunga ishora qilmoqda.
Bu halokatli zanjir voqean ham AQShda ro‘y beradimi? Oddiy javob shunday: AQSh hukumat qarziga hujum bo‘lishi mumkin emas, chunki bu qarz dollarda ifodalangan va Federal rezerv har doim yangi dollar bosib chiqarish orqali hujumga uchragan qarz egalariga yordam bera oladi.
Biroq «oxirgi instansiya kreditori» sifatida harakat qilish uchun Federal rezerv qarz qiymatini inflyasiya orqali kamaytirmaslikka qat’iy kafolat berishi lozim — Tramp esa aynan shu va’daning ishonchini izdan chiqarishga harakat qilmoqda. Shuni ham eslash kerakki, Federal rezerv — bu AQSh hukumati agentligi va uning har qanday yordami Moliya vazirligining moliyaviy kafolatiga tayanadi. Ammo agar Moliya vazirligi juda katta qarz yuki ostida deb baholansa, u na Federal rezervni, na boshqalarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlay oladi, degan savollar paydo bo‘ladi.
Yechimlardan biri — moliyaviy bosim bo‘lishi mumkin. Bu — hukumat investorlarni o‘z ixtiyori bilan qabul qilganidan ancha past foiz stavkalarida davlat qarzini sotib olishga majburlaydigan, amalda yashirin defolt shakli hisoblanadi. Bunday amaliyot rivojlanayotgan bozorlarda ancha keng tarqalgan. Tramp maxfiy Peronistmi? Yoki yashirin Chavistami? Bunday savollar endi unchalik bema’ni to‘yilmaydi.
Manba — Project Syndicate
Izoh qoldirish