Xitoy modelini moslashtirish jarayoni O‘zbekiston sharoiti va ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilmoqda. Bu esa kambag‘allikni qisqartirishda barqaror va inklyuziv yondashuvlarni ishlab chiqish imkonini beradi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (Markaz) mamlakatning institutsional va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlarini inobatga olgan holda, Xitoyning kambag‘allikni qisqartirish modelini bosqichma-bosqich moslashtirish jarayonini boshladi. Bu ishning asosini Lyu Szyuven va Szou Deven tomonidan ishlab chiqilgan “Xitoy modeli” bo‘yicha 32 ta yo‘nalishdan iborat tadqiqoti tashkil etdi. Mazkur ishlanmalar 2024 yil avgust oyida Toshkentda bo‘lib o‘tgan "Ko‘p o‘lchovli kambag‘allik bo‘yicha hamkorlik xalqaro tarmog‘ining (MPPN)" uchrashuvida taqdim etilgan edi.
Xitoyning samarali tajribasi O‘zbekistonda 2025 yildan amalga oshirilayotgan kambag‘allikka qarshi chora-tadbirlar uchun asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
2025 yil boshida Prezident Shavkat Mirziyoyev tomonidan Xitoy tajribasi asosida kambag‘allikni qisqartirish bo‘yicha 32 ta yo‘nalishda yangi yondashuvlarni joriy etish e’lon qilindi. O‘tkazilgan tahlillar asosida Markaz tomonidan ishlab chiqilgan aniq takliflar Prezidentning “2025 yilda aholi bandligini ta’minlash va kambag‘allikni qisqartirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga kiritildi.
Ayrim yondashuvlar joylarda amaliyotga joriy etilmoqda. Xitoyning Inshan tumanida qo‘llanilgan “Kompaniya – kooperativ – ferma” modeli O‘zbekistonda faol tatbiq etilmoqda. Ushbu tashabbus doirasida kambag‘al oilalarga yer ajratilib, qishloq xo‘jaligi kooperativlari tuzilmoqda va barqaror ta’minot zanjiri yaratilayotgani kuzatilmoqda. Rejaga ko‘ra, ijaraga berilgan yerlarda jami 492 ta kooperativ tashkil etiladi. Kooperativ a’zolariga o‘z xo‘jaliklarini rivojlantirish va kooperativlar ustav kapitaliga ulush kiritish uchun 10 baravarlik eng kam ish haqi miqdorida subsidiyalar ajratish ham ko‘zda tutilgan.
Aktivlardan daromad olish sxemasi, Xitoyning Shangan qishlog‘i tajribasi asosida, kambag‘al oilalarni qo‘shma kooperatsiyalarga jalb etishni ko‘zda tutadi. Bu yo‘nalish baliqchilik, quyonchilik, chorvachilik, parrandachilik va asalarichilik kabi sohalarni qamrab oladi. O‘zbekistonning 30 ta tumanida shunday loyihalar amalga oshirilishi rejalashtirilgan bo‘lib, ularga 4 mingga yaqin uy xo‘jaligi jalb etiladi. Loyihalar tadbirkorlik tashabbuslari va yetakchi fermerlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanadi, bu esa kambag‘al oilalarni qishloq xo‘jaligi kooperativlariga jalb qilish va moliyalashtirish imkoniyatlarini yaratadi.
Fupin modeli doirasida O‘zbekistonda 10 mingdan ortiq kam ta’minlangan oilalarni jalb etgan holda 20 ming gektar o‘rmonzorda maxsus o‘simlik yetishtirishni rivojlantirish boshlandi. Yerlar “mahalla yettiligi” tavsiyasi asosida ijaraga berilayotgan bo‘lib, ko‘chatzorlar tashkil etilmoqda va barqaror daromad manbalari yaratilmoqda.
Navbatdagi misol Xitoyning Venchuan tumani tajribasi asosida O‘zbekistonda brussonetiya sanoatini rivojlantirishdir. O‘zbekistonda brussonetiyani yetishtirish va qayta ishlash bo‘yicha pilot loyiha amalga oshirilmoqda. Loyiha doirasida 20 kg urug‘ va 30 ming ko‘chat xarid qilindi, shuningdek, 100 gektarda ekin maydonlarini yaratish ishlari boshlandi.
Sanszyanyuan milliy bog‘ida amalga oshirilgan loyihasiga o‘xshash ekologik ijtimoiy farovonlikni yaratish modeli ishlab chiqilmoqda. Daraxt ekish bilan shug‘ullanayotgan kam ta’minlangan oilalar uchun «Ekofaol fuqaro» platformasi ma’lumotlari asosida subsidiyalar tizimini joriy etish rejalashtirilmoqda. Kam ta’minlangan oilalar tomonidan ekiladigan har 100 ta daraxt uchun bir baravar bazaviy hisoblash miqdorida subsidiya ajratiladi. 1 gektarlik yer maydonlari kam ta’minlangan oilalarga 5–6 yil muddatga ijaraga beriladi.
Xuamao qishlog‘i tajribasi 53 ta mahallada turizmni rivojlantirish uchun qo‘llanilmoqda. Bu 1300 nafardan ziyod odamning bandligini ta’minladi va yiliga 2,5 million turistni jalb etishga qaratilgan.
Shuningdek, Tyanchjen misolida murakkab hududlarda quyosh elektr stansiyalarini o‘rnatish bo‘yicha loyiha amalga oshirilmoqda. 300 ta mahallada jami 107,8 MVt quvvatga ega energiya inshoatlari qurilmoqda, bu nafaqat energetik barqarorlikni, balki yangi ish o‘rinlarini ham ta’minlaydi.
Lunnan tajribasi asosida elektron savdoni qo‘llab-quvvatlash tizimi joriy etilmoqda, ehtiyojmand oilalardan bo‘lgan 5 ming nafar yoshlar intensiv IT-kurslarda ta’lim olmoqda, bepul internet bilan ta’minlanmoqda, pochta bo‘limlari negizida onlayn savdoni qo‘llab-quvvatlash markazlari tashkil etilmoqda, marketpleyslar bilan hamkorlik yo‘lga qo‘yilmoqda.
Loshan tumani tajribasi asosida kasbiy ta’lim va o‘qitishni rivojlantirish doirasida O‘zbekistonning yuqori darajada kambag‘allik kuzatiladigan 28 tumanida texnikumlar tashkil etildi. Ushbu o‘quv yurtlari ehtiyojmand oilalar farzandlarini bepul qabul qilmoqda. Ta’lim muassasalari tadbirkorlik va kasbiy ko‘nikmalar bo‘yicha ta’lim berib, 2300 nafardan ziyod talabani o‘qitmoqda. Kelgusida bitiruvchilarning amaliyot va ish bilan ta’minlanishini tashkil etish uchun 165 nafar ish beruvchini jalb etish rejalashtirilgan.
Bundan tashqari, Szibo shahri tajribasi asosida O‘zbekistonda aholining kam ta’minlangan qatlamlari uchun tibbiy xizmat ko‘rsatish dasturi boshlandi. Ushbu tashabbus doirasida yaqin vaqt ichida 140 mingta kam ta’minlangan oilani, ya’ni taxminan 700 ming nafar kishini tibbiy xizmat bilan ta’minlash rejalashtirilgan. 1,5 million nafar fuqaroni kam ta’minlangan oilalar reyestriga kiritish ularga tibbiy ko‘rikdan o‘tish va individual sog‘lomlashtirish rejalarini qabul qilish imkonini beradi. Axoli yashash joylarida 80 ming kam ta’minlangan oilani qamrab oladigan 10 mingta qo‘shimcha uyma-uy tibbiy xizmat ko‘rsatish punktlarini tashkil etish rejalashtirilgan. Kam ta’minlangan aholi qatlamlari uchun davlat kafolati ostida tibbiy xizmat ko‘rsatish dasturi doirasida bepul diagnostika va davolash bilan ta’minlash ko‘zda tutilgan.
Xitoy tajribasining O‘zbekistondagi moslashuvi mexanik tusga ega emas, u mahalliy xususiyatlarni inobatga olib, samarali va barqaror yechimlarni ishlab chiqish imkonini beradi. Dasturlar davlat tomonidan tartibga solish darajasida qo‘llab-quvvatlanadi, doimiy monitoring va natijalar tahlili olib boriladi.
Shu tariqa, Xitoy modeli O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy va institutsional xususiyatlarini inobatga olgan holda moslashtirilmoqda. Bu — xalqaro tajriba mahalliy yechimlarni ilgari surishga xizmat qilayotgan strategik siyosatning namoyon bo‘lishi bo‘lib, kambag‘allikni qisqartirish va ehtiyojmand qatlamlar imkoniyatlarini kengaytirishga qaratilgan.
Taqdim etilgan tajriba Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazining (Markaz) tahliliy-ilmiy faoliyati bilan davlat islohotlarini amalda joriy etish jarayoni o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni yaqqol namoyon qildi. Kompleks tadqiqotlar, empirik tahlillar va maydon baholari natijalari tizimli ravishda aniq siyosiy qarorlarga va normativ-huquqiy hujjatlarga aylantirilmoqda. Shu tariqa, Markaz ma’lumotlar, ekspert xulosalari va idoralararo muloqot o‘rtasida barqaror platforma yaratib, strategik tashabbuslarni ishlab chiqish va amalga oshirishda to‘laqonli aql markazi (think tank) sifatida faoliyat yuritmoqda.
Xitoy tajribasini moslashtirish misollari sifatli tahlil va xalqaro amaliyotlarning qanday qilib institutsionallashtirilib, milliy islohotlar kun tartibiga joylashtirilishiga yorqin misol bo‘lib xizmat qiladi. Bu iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy siyosatda barqaror va inklyuziv yondashuvlarni shakllantirish salohiyatini mustahkamlaydi.
Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi
Jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi
Izoh qoldirish