Markaziy Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlik

2017-2024 yillarda Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy o‘rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 2,5 barobar o‘sib, 60,7 milliard dollarni, eksport hajmi 1,9 barobar o‘sib, 27,1 milliard dollarni, import esa 3,4 barobar o‘sib, 33,6 milliard dollarni tashkil etdi.

Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan Xitoy o‘rtasidagi umumiy tovar ayirboshlash hajmida Qozog‘istonning ulushi 30,1 milliard dollarni (umumiy hajmning 49,5 foizi), O‘zbekistonning ulushi 12,5 milliard dollar (20,6 foiz), Turkmanistonning ulushi 10,6 milliard dollar (17,5 foiz), Qirg‘izistonning ulushi 5,6 milliard dollar (9,2 foiz) va Tojikistonning ulushi 2 milliard dollarni (3,2 foiz) tashkil etdi.

Xitoy barcha Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun yetakchi savdo hamkori hisoblanadi. 2024 yilda Markaziy Osiyo davlatlarining umumiy savdo aylanmasida Xitoy bilan savdoning ulushi: Qozog‘iston – 21,3%, Qirg‘iziston – 34,8%, Tojikiston – 30,3%, Turkmaniston – 60,3% va O‘zbekiston – 18,9%.

Markaziy Osiyo va Xitoy o‘rtasidagi investitsiyaviy hamkorlik

2024 yil holatiga ko‘ra, Xitoydan Markaziy Osiyo mamlakatlariga yo‘naltirilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar va kreditlarning umumiy hajmi 24 milliard dollardan oshdi. Xitoy investitsiyalarining eng katta qismi Qozog‘istonga - 15,5 milliard dollar va O‘zbekistonga - 7,2 milliard dollar to‘g‘ri keldi.

2024 yil yakuni bo‘yicha mintaqa mamlakatlarida Xitoy kapitali ishtirokidagi 9 mingdan ortiq korxona faoliyat ko‘rsatgan, bu esa Xitoy biznesining Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotidagi yuqori darajada ishtiroki mavjudligidan dalolat beradi.

O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro savdo va investitsiyaviy hamkorligi

Xitoy O‘zbekistonning savdo hamkori davlatlari orasida tovar ayirboshlash hajmi va import ko‘rsatkichlari bo‘yicha birinchi, eksport hajmi bo‘yicha esa ikkinchi (Rossiyadan keyin) o‘rinni egallaydi.

2024 yilda Xitoyning O‘zbekiston umumiy savdo aylanmasidagi ulushi 18,9 foizni, importdagi ulushi 26,8 foizni va eksportdagi ulushi 7,6 foizni tashkil etdi.

2017-2024 yillarda O‘zbekistonning Xitoy bilan tovar ayirboshlash hajmi 2,6 barobarga, 4,8 milliard dollardan 12,5 milliard dollarga oshgan. Shu davrda eksport 2,03 milliard dollardan 2,05 milliard dollargacha, ya’ni 1,5 foizga o‘sdi. Import esa 2,7 milliard dollardan 10,4 milliard dollargacha, ya’ni 3,8 barobarga ko‘paydi.

Ushbu davrda Xitoyning O‘zbekiston tashqi savdo aylanmasidagi ulushi 17,9 foizdan 18,9 foizgacha, importdagi ulushi 19,5 foizdan 26,8 foizgacha o‘sgan bo‘lsa, eksportda ulushi 16,1 foizdan 7,6 foizgacha pasaygan.

2024 yilda O‘zbekistonning Xitoyga eksporti tarkibi quyidagi yirik tovar guruhlari hissasi bilan shakillangan:

- sanoat mahsulotlari – 868,7 mln dollar (eksportning 42,3 foizi);

- oziq-ovqat mahsulotlari – 183,4 mln dollar (8,9%);

- nooziq-ovqat xomashyolari – 61,7 mln.dollar (3,0%);

- kimyo mahsulotlari – 43,2 mln dollar (2,1%);

- mashina va transport uskunalari – 24,9 mln dollar (1,2%);

- aviatsiya yoqilg‘isi (kerosin) – 7,3 mln dollar (0,4%);

- turli tayyor mahsulotlar – 0,9 million dollar;

- shuningdek xizmatlar – 864,8 mln dollar (42,1%).

O‘zbekistonning Xitoyga eksport qilinadigan mahsulotlari tarkibida asosiy ulushini tozalangan mis, ip-kalava, dukkaklilar, parrandachilik, quritilgan mevalar, polimerlar, o‘g‘itlar, shuningdek, asosan quvur va transport xizmatlari egallaydi.

2024 yilda O‘zbekistonning Xitoydan importi tarkibi quyidagi yirik asosiy tovar guruhlari kesimida shakillanadi:

- mashina va transport uskunalari – 6 504,1 million dollar (importning 62,3 foizi);

- sanoat mahsulotlari – 2021,9 mln.dollar (19,4%);

- kimyoviy moddalar va shunga o‘xshash mahsulotlar – 1 003 million dollar (9,6%);

- turli xil tayyor mahsulotlar – 541,6 mln dollar (5,2%);

- oziq-ovqat mahsulotlari – 122,9 mln dollar (1,2%);

- nooziq-ovqat xomashyosi – 109,8 mln dollar (1,1%);

- moylash materiallari – 13,5 million dollar;

- shuningdek, xizmatlar – 113,2 mln dollar (1,1%).

O‘zbekistonning Xitoydan importi tarkibida asosiy ulushni mashinalar, asbob-uskunalar va transport vositalari hamda ularning ehtiyot qismlari (62,3%), sanoat tovarlari (19,4%), kimyo mahsulotlari (9,6%) va turli xil tayyor buyumlar (5,2%) egallaydi.

Xitoy O‘zbekistonga yuqori texnologiyali tovarlar va sanoat mahsulotlarining asosiy yetkazib beruvchisi hisoblanadi.

Investitsiyaviy hamkorlik

Xitoy xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar soni bo‘yicha O‘zbekistonda yetakchi investor mamlakatlar orasida birinchi o‘rinda turadi (Rossiya ikkinchi o‘rinda).

2025 yil 1 may holatiga ko‘ra, Xitoy investitsiyalari ishtirokida faoliyat yuritayotgan korxonalar soni 3880 tani (Rossiya – 3051 ta) yoki xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi faoliyat yuritayotgan korxonalar umumiy sonining 24,2% (Rossiya – 19,1%), ulardan 605 tasi (O‘zbekiston-Xitoy) qo‘shma korxonalar va 3275 tasi (Xitoy kapitali) esa xorijiy korxonalardir.

2025 yil boshidan buyon Xitoy investitsiyalari ishtirokida qo‘shimcha ravishda 523 ta yangi korxona tashkil etildi (2025 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra ularning soni 3357 tani yoki xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar umumiy sonining 22,6 foizini tashkil etdi).

2024 yilda Xitoydan respublika iqtisodiyotiga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar hajmi 7,24 milliard dollarni tashkil etdi, bu 2017 yilga nisbatan 283,9 million dollarga nisbatan 25,5 barobar ko‘pdir.

2017-2024 yillarda esa umumiy hisobda 18,03 milliard dollarlik to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlar Xitoydan O‘zbekiston iqtisodiyotiga jalb qilindi.

Respublika iqtisodiyotiga jalb qilingan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlarning umumiy hajmida Xitoyning to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar va kreditlarining ulushi 29,5 foizni tashkil etdi (2017 yilda – 8,5 foiz).

Investitsion hamkorlik yo‘nalishlari: energetika, jumladan, “qayta tiklanadigan manbalar”, neft-gaz, kimyo, yengil sanoat, avtomobilsozlik, elektrotexnika sanoati, qurilish materiallari ishlab chiqarish, telekommunikatsiyalar, sog‘liqni saqlash, farmatsevtika, qishloq xo‘jaligi sektori, savdo va boshqalar.

Xulosa

Olib borilgan tahlil Xitoy va Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarning jadal rivojlanayotganini ko‘rsatmoqda. O‘zaro savdo, investitsiyalar va qo‘shma korxonalar sonining o‘sish sur’atlari mazkur hamkorlikning strategik ahamiyatga ega ekanligini tasdiqlaydi.

Jahon geoiqtisodiy muhitidagi o‘zgarishlar va bozorlar uchun raqobat kuchayayotgan bir sharoitda Markaziy Osiyo davlatlari va Xitoy o‘rtasidagi strategik sheriklikni, ayniqsa, energetika, transport, raqamlashtirish, sanoat kooperatsiyasi va “yashil” iqtisodiyot kabi sohalarda strategik hamkorlikni chuqurlashtirish mintaqaning barqaror o‘sishi va iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashning asosiy omiliga aylanmoqda.

Ostona shahrida bo‘lib o‘tadigan “Markaziy Osiyo-Xitoy” sammiti strategik sheriklik munosabatlarini yanada mustahkamlashda muhim voqea bo‘lib, unda uzoq muddatli iqtisodiy hamkorlikning keyingi bosqichi bo‘yicha kun tartibi kelishib olinadi.

Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi

Jamoatchilik bilan aloqalar bo‘limi